O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

o
tovushining goh 
a
, goh 
i
kabi aytilishi ularning urg‘usiz bo‘g‘inda 
kelishi bilan bog‘liqdir. 
Tovushning so‘zdagi o‘rni, urg‘uli yoki urg‘usiz bo‘g‘inda kelishi bilan 
bog‘liq holda yuz beradigan o‘zgarishlar 
pozitsion o‘zgarishlar
deyiladi. 
Pozitsion o‘zgarishlarning quyidagi turlari bor: 
Proteza
so‘z boshida bitta unlining orttirilishidir. Odatda, aksariyat sonor r 
tovushidan oldin o‘ unlisi orttiriladi: ro‘mol - o‘ramol, ro‘za - o‘raza. Ayrim 
holatda so‘z boshida sirg‘aluvchi va portlovchi ikki undosh qator kelganda i yoki 
u unlisi orttirilishi mumkin: shkaf-ishkaf, stol-ustol, stul-ustul.
Epenteza
so‘z boshida, o‘rtasida va oxirida ikki undosh qator kelganda, unli 
tovushning orttirilishidir: fikr - fikir, hukm - hukum, uzr - uzur. 
Epiteza
so‘z oxirida bir o‘rinda kelgan ikki undoshdan so‘ng a tovushining 
qo‘shilish hodisasidir: disk - diska, bank - banka, tank - tanka, kiosk – kioska kabi. 
Prokopa
so‘z boshida unli yoki undosh tovushning tushib qolish 
hodisasidir: yigna - igna, yog‘och - og‘och, yirik - iri.
Sinkopa
hodisasiga binoan so‘z o‘rtasidagi va oxiridagi keng unlilar tor 
unlilar kabi talaffuz qlinadi va ayrim holatlarda tushib qoladi: traktor - traktir, 
direktor - direktir, generator - generatir kabi. 
Apakopa 
so‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi hodisasidir: 
do‘st - do‘s, xursand - xursan va hokazo. 
Sinerezis
hodisasiga ko‘ra so‘z o‘rtasida bir joyda kelgan ikki unlining biri 
kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi, ikkinchi unli fonema esa cho‘ziq talaffuz 
qilinadi: maorif - mo:rif, saodat - so:dat, qiroat - qiro:t, jamoat - jamo:t. 

---

65 
Reduksiya
so‘zning birinchi bo‘g‘inida biror unlining (odatda tor unlining) 
kuchsizlanib talaffuz qilinishidir. Masalan, bir, bil, til so‘zlari bir bo‘g‘inli 
bo‘lganligi va urg‘u shu so‘zdagi i unlisiga tushganligi tufayli bu so‘zlardagi i 
unlisi normal holda talaffuz qilinadi va normal holda eshitiladi. Lekin shu 
so‘zlarning oxiriga ikkinchi bir bo‘g‘in qo‘shilishi bilan, urg‘u ham ikkinchi 
bo‘g‘inga ko‘chadi. Natijada birinchi bo‘g‘indagi i unlisi kuchsizlanadi va 
eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi: bilak, tilak, biroq. Reduksiyaning 
ikkinchi bo‘g‘inda kelish hollari ham uchrab turadi. Bu hodisa so‘zga uchinchi 
bo‘g‘in qo‘shilganda sodir bo‘ladi – ikkinchi bo‘g‘indagi unli tamoman 
kuchsizlanib, tushib qoladi. Masalan, burun - burni, bo‘yin - bo‘yni, egin - egni 
singari. 
Eliziya 
unli bilan tugaydigan va unli bilan boshlanadigan ikki so‘zning 
qo‘shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolish hodisasidir. Bunda bir 
necha holat kuzatiladi: a) birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza oladi – 
yozoladi, bora oladi – boroladi; b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh 
unlisi tushib qoladi: borar ekan – borarkan, borar emish – borarmish, yozgan ekan 
– yozgankan kabi; d) Abdusalom so‘zining Absalom, Abdujabbor so‘zining 
Abjabbor, olib kel so‘zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir 
undoshning tushib qolishi hodisasi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan 
shakli hisoblanadi. Bunday hollarda eliziyaning murakkablashishi natijasida 
so‘zlarning qisqargan shakllari hosil bo‘ladi. 
 
1.Tovush o‘zgarishlari haqida nimalarni bilasiz? 
2.Kombinator o‘zgarishlarning qanday turlari bor? Misollar keltiring.
3.Pozitsion o‘zgarishlar nima? Turlarini ayting.