Ona tili nazariyasi va amaliyoti

---

ONA TILI NAZARIYASI
VA AMALIYOTI
BTS 122-GURUX TALABASI
Eshquvvatov Saloxiddin
MAVZU: Fonetik jaraynlar

---

Fonetik
oʻzgarishlar, tovush oʻzgarishlari, fonetik jarayonlar — nutq jarayonida
soʻzning fonetik tuzilishida, tarkibida sodir boʻladigan oʻzgarishlar. Nutq
jarayonida, talaffuzda tovushlar boshqacha aytilishi, tushib qolishi, baʼzan esa
tovush orttirilishi, bir tovushning ikkinchisi tomonidan moslashtirilishi mumkin.
Bunday Fonetik oʻzgarishlar tovushlarning kombinatorpozitsion (lot. combinare —
qoʻshmoq, birlashtirmok va positio — holat, joylashish) oʻzgarishlari deyiladi.
Kombinator oʻzgarishlar
yonmayon tovushlarning oʻzaro taʼsirlashuvi natijasida
yuzaga keladi va ularga quyidagilar kiradi: akkomodatsiya (lot. accomodatio—
moslashish) — yonma-yon turuvchi 2 tovush (unli va undosh tovush)
artikulyatsiyasining qisman moslashishi, muvofiq kelishi. Mas, til oldi unlilari (a, e,
i) til orqa undoshlari (q, g', x)ning talaffuz etilishiga muvofiklashib, orqaga siljiydi;
assimilyatsiya (k,.), dissimilyatsiya (qarang), metateza (qarang), diereza (yun.
diairesis — ajralish, boʻlinish) — muayyan talaffuz sharoiti tufayli soʻz tarkibidagi
tovushning tushib qolishi: pastqam>pasqam kabi. Soʻz oʻzagidagi yoki unga
qoʻshilgan qoʻshimchalar tarkibidagi ayrim tovushlarning maʼlum fonetik qurshov
yoki pozitsiya taʼsirida talaffuz etilmasligi natijasida sodir boʻladigan fonetik
oʻzgarishlarga quyidagilar kiradi: prokop a (
yunoncha
: rgokore) — soʻz boshida
unli yoki undosh tovushning tushib kolishi: yiroq>iroq, yilon> ilon kabi; sinkopa
(yun. synkope — qisqartirish) — soʻz oʻrtasidagi tovushning tushib kolishi:
oʻgʻil > oʻgʻlim kabi; apokopa (yun. arokore — tugallanmani qisqartirish) — soʻz
oxiridagi unli yoki undoshning yoxud qoʻshma soʻzdagi 2qismning tushib kolishi:
baland > balan, doʻst > doʻs; kilogramm > kilo, metropoliten > metro kabi. Tovush
yoki tarkibiiy qismning tushib krlishiga olib keladigan sabablar qatoriga fonatsion
energiyani tejash, ixchamlikka erishish kabi omillar ham kiradi. Bunda quyidagi
F.oʻ. kuzatiladi: eliziya (lot. elisio — siqish, siqib chiqarish) — unli bilan tugovchi
va unli bilan boshlanuvchi 2 soʻzning qoʻshilishi natijasida unli tovushdan birining
tushib qolishi. Mac, yoza oladi > yozoladi, ayta oladi > aytoladi; sandhi
(sanskritcha sandhi — aloqa, bogʻlanish) — analitik shakllarning ixchamlashuvi
natijasida sodir boʻladigan fonetik oʻzgarishlarga ishlar edi > ishlardi; aferezis (yun.
aphaeresis) — oldingi soʻzning oxirgi tovushi taʼsirida keyingi soʻz boshidagi
tovushning tushishi: ne uchun > nechun kabi; gaplologiya, mas, tragikokomediya >
tragikomediya; sinerezis (yun. syneresis) — soʻz oʻrtasida bir joyda kelgan ikki
unlining biri kucheizlanib, nutkda tushib qolishi: saodat > so: dat, maorif > mo: rif
kabi va boshqa Oʻzbek tiliga chet tillardan kirib kelgan oʻzlashma soʻzlarni turkiy
soʻzlarning anʼanaviy fonetik tarkibiga moslashtirilishida ham bir qator Fonetik
oʻzgarishlar sodir boʻladi. Bular: proteza (qarang), epenteza [yun. epenthesis —
(tovush) orttirish, qoʻshish] — soʻz tarkibida aslida boʻlmagan tovush, harf,
boʻgʻinning paydo boʻlishi; fikr > fikir, hukm — hukum; brigadir > birgadir,
traktor > tiraktir; epiteza (yun. epithesis) — soʻz oxirida muayyan fonetik yoki

---

morfologik taʼsir ostida shu soʻzda aslida boʻlmagan tovushning ortishi: tank >
tanka, kiosk > kioska kabi. Reduksiya (qarang) ham nutqda muayyan fonemaning
kucheiz talaffuz etilishi yoki tushib qolishi bilan bogʻliq Fonetik o'zgarishlardan
biridir.