O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

Birinchidan
, so‘z ikki tomonlama birlik bo‘lib, tashqi – moddiy hamda ichki – 
mazmun tomonlaridan iborat. Shu tufayli so‘zni leksikologiyada mazmun 
tomonidan, fonetika, morfologiyada ifoda tomondan tekshirishga imkon bor. 
Tushuncha esa bir tomonlama birlik bo‘lib, u abstraksiya, umumlashtirishdan 
iborat. Shuning uchun ham tushunchaning tashqi tuzilishini o‘rganib bo‘lmaydi. 
So‘z esa o‘zining ma’nosi bilangina tushuncha bilan bog‘lanadi. Tushuncha 
ongimizda faqat mazmun tomondan tizim hosil qiladi, so‘z esa semantik sistemaga 
ham, grammatik, leksik, morfologik, uslubiy tizimlarga ham kiradi. Shu asosda 
so‘z va tushuncha orasidagi birinchi farqni: so‘z ikki tomonli lisoniy birlik, 
tushuncha esa bir tomonli bo‘lib, tafakkur birligidir deb berishimiz mumkin.
Ikkinchidan
, so‘zlar mustaqil, yordamchi va so‘z-gaplarga ajraladi, tushuncha
bilan bog‘liqlik esa mustaqil so‘zlarning bir qismiga – olmosh turkumidan boshqa 
so‘zlarga xosdir. Yordamchi so‘zlar, olmoshlar tushuncha bilan bog‘lanmagan. 
Undov, modal, taqlid va taklif-ishora (chunonchi, oh, albatta, tiq-tiq, ma) 
so‘zlarning tushuncha bilan bog‘langanligi munozaralidir. Bundan tashqari, 

---

134 
tushuncha faqat so‘z bilan emas, so‘z birikmasi va so‘z birikmasi zanjiri bilan ham 
ifodalanadi. Shu asosda so‘z va tushuncha orasidagi ikkinchi farqni: hamma so‘z 
ham tushunchaning shakli emas, tushunchaning shakli faqat so‘z emas deb 
berishimiz mumkin. Shu asosda tushunchaga ta’rif berganda “Tushuncha so‘z 
bilan ham (olim), so‘z qo‘shilmasi bilan ham (Abu Nasr Forobiy), so‘z birikmasi 
bilan ham (Muallimi soniy, Sharq Aristoteli) ifodalanadi” deyish mumkin. Shuning 
uchun sof mantiqiy nuqtayi nazardan urg‘ochi ot – baytal, qulunli ot – biya, 
onaning akasi – tog‘a ayni bir tushunchaning ikki xil shaklidir. Lekin ularni 
sinonim deb atash mumkin emas, chunki ulardan biri so‘z, ikkinchisi so‘z 
birikmasi bo‘lib, turli lisoniy sath birliklaridir.