O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

ichki
va 2) 
tashqi
tomondan tekshiradi. Tilning lug‘at tarkibini ichki tomondan o‘rganadigan sohasi 
semasiologiya
deb yuritiladi. Unda so‘z va iboralarning nutqda ma’no ifodalash 
xususiyati o‘rganiladi. Har qanday so‘z tilda paydo bo‘lishi bilan o‘zining shakli 
va ma’nosiga ega bo‘ladi, borliqdagi predmet, hodisa, belgi, harakatlarni 
ifodalaydi. So‘zdagi ma’no turli ta’sir va talablar asosida taraqqiy etib boradi. 
Demak, semasiologiya so‘z hamda turg‘un iboralarning ma’no xususiyatlarini 
tekshiradi. 
Leksikologiyaning yana bir sohasi 
etimologiya
deb yuritiladi. U tilning 
lug‘at tarkibidagi so‘z va iboralarning tarixan kelib chiqishini, yasama so‘zlarning 
va boshqa tillardan kirgan so‘zlarning ma’noli qismlarini izohlaydi. Demak, 
etimologiya so‘zning ikki tomonini ham, ya’ni ichki – ma’no tomonini hamda 
tashqi – tovush tomonini ham tahlil qiladi. 
Leksikologiya tashqi tomondan lug‘at tarkibining hozirgi ahvolini, tilning 
lug‘at tarkibida sodir bo‘layotgan turli o‘zgarishlarni: so‘zlarning qo‘llanish 
darajasini, ba’zi so‘zlarning eskirib iste’moldan chiqib ketishini (
sekretar, oblast
kabi), fan, madaniyat va texnikaning uzluksiz rivojlanishi bilan tilning yangi 
so‘zlar hisobiga boyishini, ba’zi so‘zlar ma’nosida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni 
(ma’no ko‘chish hodisasini) o‘rganadi. 
Leksikologiyaning 
yana 
bir 
sohasi 
leksikografiya
deb 
yuritiladi. 
Leksikografiyaning vazifasi tildagi so‘zlarni yozma ravishda to‘plashdir. 
Leksikografiya so‘z va iboralarni ma’lum bir sohalar bo‘yicha to‘plab, muayyan 
tartibga keltiradi (alifbo tartibiga soladi) va lug‘at kitoblari shaklida nashr etadi. 
Leksikologiya tilning fonetika va grammatika bo‘limlari bilan bevosita 
bog‘liq. Fonetika nutq tovushlarini o‘rgansa, leksika shu tovushlar asosida 
shakllanadigan so‘zni, grammatika o‘z qonun-qoidalari asosida so‘zlarni o‘zaro 
bog‘laydi va tilni fikr ifodalash uchun tayyorlaydi. Demak, tovush bo‘lmasa, so‘z 
bo‘lmaydi, so‘z bo‘lmasa grammatikaning ham bo‘lishi mumkin emas. 
Ma’lumki, so‘zlovchi tilning lug‘at tarkibidan maqsadiga muvofiq tarzda 
foydalanadi. Bu leksikologiyaning uslubiyat bilan o‘zaro bog‘liq ekanini bildiradi. 
Lug‘at tarkibi shu tilda so‘zlashuvchi xalqlarning moddiy va ma’naviy 
madaniyat tarixi bilan bog‘liq. Shuning uchun leksikologiya tarix, arxeologiya, 
adabiyot, falsafa kabi ijtimoiy fanlar bilan ham yaqindan aloqadadir. 
Tilning lug‘at tarkibi va uni tashkil etuvchi so‘zlar bir qator umumiy 
xususiyatlarga egaligi bilan xarakterlanadi. Leksikologiya leksikani xuddi shu 
umumiy xususiyatlari nuqtayi nazaridan o‘rganadi. Bu xususiyatlar quyidagilar: 

---

130 
1. Avvalo, lug‘at tarkibini tashkil qiluvchi har qanday so‘z ma’noga ega bo‘ladi. 
Ana shu ma’nosi nuqtayi nazaridan so‘zlar o‘ziga xosliklarga ega. So‘zning 
ma’nosi (semantikasi) va u bilan bog‘liq masalalar leksikologiyadagi asosiy 
masalalardan biri hisoblanadi. Leksikaga oid bu masala bilan leksikologiyaning 
semasiologiya bo‘limi shug‘ullanadi. 
2. Har qanday tilning taraqqiyotida uning eng o‘zgaruvchan, eng tez harakatdagi 
qismi leksikasidir. Til taraqqiyoti jarayonida lug‘at tarkibi yangi-yangi so‘zlar 
hisobiga boyib borish bilan birga, undagi ayrim so‘zlar eskiradi, shuningdek, 
iste’moldan chiqib boradi. Leksikologiyada leksikaning ana shu tomoni ham 
o‘rganiladi. 
3. Lug‘at tarkibidagi so‘zlar iste’mol darajasiga ko‘ra umumiylikka yoki 
chegaralanganlikka egaligi bilan ham o‘zaro farqlanadi. Ma’lum so‘zlar umumxalq 
iste’molida bo‘lsa ( masalan, 
non, suv, katta, yugurmoq
va b.), ayrim so‘zlarning 
iste’mol doirasi ma’lum jihatdan chegaralangan bo‘ladi. Masalan, dialektal so‘zlar 
hududiy jihatdan chegaralangan bo‘ladi (
kallapo‘sh
– do‘ppi, 
istamoq
– qidirmoq, 
moyak 
– tuxum, 
eshik 
– hovli, uy); terminlar ijtimoiy nuqtayi nazardan 
chegaralangan, ya’ni ma’lum kasb-hunar sohasidagi kishilar nutqida qo‘llanish 
bilan chegaralangan bo‘ladi ( Masalan, urg‘u, leksika, affiks – tilshunoslikka oid 
terminlar; hujayra, sitoplazma, xromosoma – biologiyaga oid terminlar; voleybol, 
gol, nokaut, futbol – sportga oid terminlar va h. k.). Leksikologiya lug‘at tarkibini
ana shu nuqtayi nazaridan ham o‘rganadi. 
4. Lug‘at tarkibidagi so‘zlar nutqqa, uslubga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra ham 
o‘zaro farqlanadi. Ma’lum so‘zlar nutq turlariga, uslubga betaraf munosabatda 
bo‘lsa (quchoq, bechora, osmon, ichmoq va b.), ayrim so‘zlar nutq uslubining 
ma’lum turiga xos bo‘ladi (og‘ush – badiiy uslubga xos, boyoqish – oddiy nutqqa 
xos, samo – badiiy uslubga xos, adib – kitobiy uslubga xos va h.k.). 
Leksikologiyada so‘zlarning ana shu xususiyati ham o‘rganiladi. 
5. Har bir so‘z tovush tarkibi va ma’nosiga, ya’ni shakl va mazmunga ega. 
Lug‘at tarkibidagi so‘zlar ana shu shakl va mazmuni jihatidan turlicha 
munosabatda bo‘lishi mumkin. Masalan, chaqqon, epchil, chechan, abjir, chapdast, 
so‘zlarining shakli har xil, ma’nosi bir xil (sinonim); o‘t (olov), o‘t (maysa), o‘t 
(harakat) so‘zlarining shakli bir xil, ma’nosi har xil (omonim) va h.k. 
Leksikologiyada so‘zlar ana shunday munosabatlari nuqtayi nazaridan ham 
o‘rganiladi. 
Leksikologiya leksikaga til tizimidagi ichki tizim (sistema) sifatida qaraydi. 
Shuningdek, o‘zaro ma’noviy umumiylikka ega bo‘lgan lug‘aviy birliklar yanada 
kichik, ichki tizimcha sifatida qaraladi. Shu asosda katta va kichik, ichki 
tizimlarning pog‘onali, bir-birini tashkil etuvchillik munosabati ochiladi. Masalan, 

---

131 
olma, o‘rik, nok 
kabi ho‘l meva nomi bir tizimni tashkil etadi. Sabzavot nomi 
boshqa bir tizimni tashkil qiladi. Ular yuqoriroqda yana birlashadi – kichik 
tizimchalardan tashkil topgan “meva-sabzavot nomi” tizimini tashkil qiladi va 
umumlashtirish yuqoriga qarab davom etaveradi. 
Leksik tizimda har bir so‘zning ma’nosi u mansub bo‘lgan lug‘aviy ma’no 
guruhidagi boshqa so‘zlar bilan munosabati orqali ochiladi. Masalan, 
ota, ona, 
aka, uka, opa, singil 
so‘zlari “qon-qarindoshlik” lug‘aviy ma’no guruhini tashkil 
qiladi. Bu guruhdagi 
aka 
so‘zining ma’nosi quyidagicha: 
qon-qarindosh, bir avlod, 
erkak, mendan katta.
Bu so‘z 
bir avlod
degan ma’no bilan 
ota, ona
so‘zlaridan, 
erkak 
degan ma’no bilan 
opa, singil
so‘zlaridan, 
mendan katta
degan ma’no bilan 
uka
so‘zidan farqlanadi. 
Qon-qarindosh
degan ma’nosi bilan esa bu qatordagi 
boshqa so‘zlar bilan bir guruhga birlashadi. 
Leksik tizim, yuqorida aytilganidek, pog‘onali qurilishga ega. Ya’ni leksik 
tizimning o‘zi murakkab bo‘lib, bir necha tarkibiy qismning birikishidan tarkib 
topadi. Har bir tarkibiy qism esa o‘z navbatida murakkabligi bilan ajralib turadi. 
Binobarin, bularning har ikkisi ham murakkab bo‘lib, bu jarayon, alohida, yakka 
so‘zgacha davom etadi. Jumladan, o‘zbek tilining lug‘aviy tizimi mustaqil, 
yordamchi va undov so‘zlarga bo‘linadi. O‘z navbatida mustaqil so‘zlar ishora 
ma’noli so‘zlar – olmoshlar va atash, nomlash vazifasini atovchi so‘zlarga ajraladi. 
Atovchi so‘zlar o‘z navbatida ot, sifat, son, fe’l, ravishga bo‘linadi. Ularning har 
biri, o‘z navbatida, yana o‘nlab mavzu guruhlariga, bularning har biri esa yana ham 
kichikroq ma’no guruhlariga – alohida, yakka so‘zga yetib kelguncha pog‘onali 
ravishda bo‘linib ketaveradi. 
Leksik tizimlarning bunday pog‘onali (bosqichli) qurilishi leksema sememasi 
tarkibidagi semalarning birlashtiruvchi va farqlovchi bo‘linish dialektikasi bilan, 
nisbiyligi bilan uzviy bog‘liqdir. Muayyan leksik tizim muayyan sema (ma’noning 
tarkibiy qismi) asosida tashkil topadi. Bu sema leksik tizim uchun birlashtiruvchi 
sema hisoblanadi. Ayni vaqtda u (sema) o‘zi birlashtiruvchi leksik tizimni o‘ziga 
nisbatan yuqorida joylashgan tizimdan va o‘zi bilan bir pog‘onada joylashgan 
boshqa tizimdan farqlab turadi. U farqlovchi sema vazifasini bajaradi. Leksik 
tizimdagi kichik tizimlar va ular tarkibidagi so‘zlarni giponimiya, partonimiya, 
sinonimiya, antonimiya kabi ma’noviy munosabatlar o‘zaro bog‘lab turadi. 
Leksik tizimlarga nisbatan katta tizim (makrotizim) va kichik tizim 
(mikrotizim) atamalari ko‘p ishlatiladi. Ayni vaqtda katta tizim va kichik tizim 
tushunchalari hamisha nisbiy bo‘ladi. Chunki muayyan bosqichda muayyan tizim 
yuqorida joylashganidan kichik (ya’ni unga nisbatan kichik tizim, mikrotizim), 
pastda joylashganidan esa katta (ya’ni katta tizim, makrotizim)dir. Hatto o‘zbek 
tilining butun lug‘at tarkibi tilning atovchi (nomlovchi) birliklari (leksemalar, so‘z 

---

132 
yasash vositalalari, so‘z birikmalari hosil qilish qoliplari, murakkab atamalar, 
iboralar va h.k.)ga nisbatan kichik tizimdir.