O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

So‘zning lug‘aviy ma’nosi
. So‘zning muhim belgisi ma’noga egaligidir. So‘z 
ma’nosida borliqdagi biror narsa-hodisa haqidagi tushuncha aks etadi. Tushuncha 
tafakkur birligi bo‘lib, narsa va hodisalarning mantiqan ajratilgan muhim 
belgilarini umumlashtirib, birlashtirib aks ettiruvchi fikr shaklidir. Tushunchaning 
sezgi, idrok va tasavvurdan farqi shundaki, u konkret belgi va jihatlarni emas, eng 
umumiy belgilarnigina saqlab qoladi. Tushuncha uchun umumiylik xos. Masalan, 
borliqda turli-tuman daraxt mavjud. Ular bir-biridan bargi, tanasining rangi, shakli, 

---

133 
bo‘yi, mevali-mevasizligi va boshqa belgilari bilan farq qiladi. Biroq ongimizdagi 
daraxt tushunchasi “yo‘g‘on tanali, shoxlab o‘sadigan ko‘p yillik o‘simlik” degan 
umumlashma tasavvurdan iborat. Bu tushunchada daraxtlarning eng muhim 
belgilari umumlashtirilgan bo‘lib, unda borliqdagi alohida daraxtlarning konkret, 
muhim bo‘lmagan belgilari (bargining shakli, tanasining rangi, shakli, bo‘yi, 
mevali-mevasizligi) aks etmagan.
Kishining fikrlashi tushuncha asosida vujudga keladi. Shu ma’noda, so‘z – 
tushunchaning tildagi ifodasi. So‘z tushunchaning moddiy qobig‘ini 
shakllantiruvchi va ichida saqlab turuvchi “idish”ni tashkil etsa, tushuncha 
so‘zning mazmun tomonini – ma’nosini tashkil etadi. 
Tushuncha va so‘z orasidagi izchil aloqa – nihoyatda keng masala. Bunda 
jamiyat, milliylik va voqelik munosabatlari katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, biz 
(o‘zbeklar) qor tushunchasini bir so‘z bilan ataymiz, eskimoslar esa taxminan 10 
xil so‘z bilan qor turlarini farqlaydi va aksincha biz otning 50 dan ortiq turini 
alohida-alohida so‘z bilan farqlaymiz. O‘zbek uchun ot va uning turlarini 
anglatuvchi baytal, biya, ayg‘ir, qulun, toy, g‘o‘nan, do‘nan kabi tafakkur birliklari 
(biz bu so‘zlarning ma’nosini nazarda tutyapmiz) tushunchadir. Demak, tushuncha 
milliy xususiyatga ham ega. 
Yuqorida aytilganlar so‘z va tushuncha biri ikkinchisini talab etadigan, bir-
birisiz mavjud bo‘la olmaydigan dialektik munosabatdagi birliklar ekanligidan 
dalolat beradi. Shunday yaqin aloqa va bog‘lanishda bo‘lgani holda so‘z 
tushunchaga, tushuncha esa so‘zga teng emas va ularning har birining o‘ziga xos 
xususiyatlari bor.