O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

 
Giponimiya.
Leksemalararo semantik munosabatning yana bir turi 
giponimiya (aniqrog‘i, gipo-giperonimiya), ya’ni tur-jins munosabati. Giponimik 
munosabatda giperonim (jins) va giponim farqlanadi. Giperonim jins belgisini 
bildirgan predmetning nomini ifodalovchi ko‘pgina ma’noni semantik jihatdan 
umumlashtiruvchi mikrotizimning markaziy leksemasi, dominantasi sifatida 
namoyon bo‘luvchi lug‘aviy birlik. Giponim esa ma’lum jins turining nomini 
hamda o‘zining semantik tarkibida implitsit tarzda jins ma’nosini ham ifodalovchi, 
semantik jihatdan giperonimga nisbatan boy bo‘lgan lug‘aviy birlik. 
Giponim va giperonim orasidagi aloqa mantiqiy asosga ega. Bu esa obyektiv 
borliqdagi umumiylik tushunchasi bilan bog‘liq. Masalan, [daraxt] giperonimi jins 
ma’nosini ifodalovchi leksema sifatida daraxtning barcha turini ifodalovchi 
leksemalarni leksik-semantik munosabat asosida birlashtirib, leksik-semantik 
guruh hosil qiladi. Shu boisdan [daraxt] leksemasi giperonim sifatida giponimi 
bilan leksik-semantik aloqaga kirisha oladi. Masalan, [daraxt]-[qayin], [daraxt]-
[terak], [daraxt]-[dub], [daraxt]-[ archa]. 

---

152 
Giponimlar teng huquqli bo‘lib, giperonimga munosabati bir xil. O‘z 
navbatida, bu munosabat polisemiya va omonimiya hodisasi bilan ham bog‘lanadi. 
Masalan, o‘zbek tilidagi [daraxt] nomi dastlab ikki guruhga bo‘linadi: mevali 
daraxt va manzarali daraxt. Mevali daraxt o‘z mevasining nomi bilan ataladi. 
Shuning uchun bu leksema ko‘p ma’noli bo‘lganligi bois bir tomondan [meva], 
ikkinchi tomondan [daraxt] giperonimi bilan semantik munosabatga kirishadi:
[Meva]: [olma]-[o‘rik]-[shaftoli]-[behi].
[Daraxt]: [olma]-[o‘rik]-[shaftoli]-[behi]. 
[Daraxt] giperonimi jins tushunchasini ifodalovchi leksema sifatida, birinchi 
navbatda, shu jinsning turini bildiruvchi so‘z bilan bog‘lanadi. [Daraxt] leksemasi 
uning turi nomi o‘rnida qo‘llanishi ham mumkin. Lekin giperonim giponim o‘rnida 
qo‘llanganda uning mohiyatini yorqin ifodalay olmaydi. Shu boisdan o‘z oldidan 
giponimni aniqlovchi sifatida qabul qiladi: o‘rik daraxti, shaftoli daraxti kabi. 
Giponim leksemaning sememasi giponim leksemalar uchun birlashtiruvchi 
sema bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, [daraxt] giperonim leksemasining sememasi 
«tanasidan shoxlanuvchi o‘simlik» bo‘lib, «qizil, yashil, yoki sariq rangli 
yong‘oqdan piyolagacha bo‘lgan hajmdagi sersuv meva beruvchi daraxt» 
sememasiga ega [olma] leksemasining «daraxt» semasi [daraxt] giperonim 
leksemasi semasining sememalashgan ko‘rinishi. 
Giperonimning ma’nosi giponim leksemanikiga nisbatan kengroq va 
«xiraroq» (noaniqroq), giponim leksemaning ma’nosi esa giperonimnikiga 
nisbatan torroq va «yorqinroq». Shu boisdan, aytish mumkinki, giperonimning 
ma’noviy mohiyati barcha giponimining ma’noviy mohiyati yig‘indisiga teng. 
Aytilganidek, daraxt mevali va mevasiz daraxtga bo‘linadi. Demak, 
borliqdagi bu bo‘linish giponimiya hodisasi sifatida tilda ham aks etadi. Lekin 
daraxtning mevali va mevasiz turini ataydigan alohida leksema o‘zbek tilida yo‘q. 
Demak, giponimning o‘rni bo‘sh bo‘lib, ular leksik lakuna (bo‘sh xona) hosil 
qiladi. Leksik lakunani turli nutqiy nominativ birlik to‘ldiraverishi mumkin 
(Masalan: mevali daraxt va mevasiz daraxt so‘z birikmalari). 
Har bir gipo-giperonimik qator cheklanmagan miqdorda lug‘aviy lakunaga 
ega bo‘ladi. Bu bo‘sh xona ayni bir jinsning turli belgisi bilan chegaralanmagan 
miqdorda to‘lib borish imkoniyatiga ega. Masalan, 10 ta uzum nomini biluvchi 
odam uchun o‘zbek tilidagi 600 ta uzum navi nomining 590 tasi lug‘aviy lakuna 
hisoblanadi. Demak, lakunalar ijtimoiy ham («mevali daraxt» va «mevasiz daraxt» 
tushunchasini ifodalovchi leksemalar), individual ham (mavjud leksemani ma’lum 
bir kishining bilmasligi) bo‘lishi mumkin.