O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

Orfografiya va uning asosiy tamoyillari
Orfografiya grekcha so‘z bo‘lib, orthos – 
to
‘
g
‘
ri
va grafo – 
yozaman
, 
“to
‘
g
‘
ri yozuv”
degan ma’noni ifodalaydi. Orfografiya tovush va harflar, so‘z va 
uning ma’noli qismlari, qo‘shma, juft, takroriy, qisqartma (jumladan, shartli 
qisqartmalarning ham) so‘zlarning qo‘shib, ajratib va chiziqcha orqali yozilishi, 
bo‘g‘in ko‘chirish, bosh hamda kichik harflardan foydalanish o‘rinlari haqidagi 
yagona qoidalar tizimidan iboratdir. Orfografiya og‘zaki nutqni yozuv orqali 
to‘g‘ri ifodalash uchun har bir tilning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan 
holda yozuv qoidalarining umumiyligini ta’minlaydi. Bu esa og‘zaki nutqni imloda 
bir xil yozish imkoniyatini tug‘diradi. Odatda, adabiy til ma’lum me’yorlarga ega 
ekanligi bilan shevalardan farqlanib turadi. Og‘zaki nutqda ham, yozma nutqda 
ham muayyan me’yorlarga rioya qilish nutq (og‘zaki va yozma)ning aniq, ravon va 
tushunarli bo‘lishiga yordam beradi. Adabiy tilni to‘liq egallash uchun esa til va 

---

99 
nutq me’yorlarini bilish hamda unga rioya qilish shart. Orfografiya to‘g‘ri yozish 
qoidalarini belgilashda ma’lum tamoyillarga asoslanadi. Tilshunoslikda 
orfografiyaning quyidagi prinsip (tamoyil)lari qayd qilinadi: fonetik, morfologik, 
tarixiy-an’anaviy va shakliy (simvolik yoki ideografik) prinsiplar. Biroq bularning 
mavqeyi hamma tillarda ham bir xil emas: har bir tilning orfografiyasi uchun u 
yoki bu prinsip asos qilib olinadi. Asosiy orfografik tamoyillar va ularning o‘ziga 
xos xususiyatlari xususida alohida to‘xtalib o‘tamiz. 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Oliy 
Kengashining 
13-sessiyasi 
(1993-yil
2-sentabr)da “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy qilish to‘g‘risida”
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilindi. Bu qonunni joriy qilish 
to‘g‘risida prezident farmoni ham e’lon qilindi. 1995-yil 24-avgustda O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek tilining 
asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida”gi 339-son qarori qabul qilindi. Yangi 
imlo qoidalari 82 moddadan iborat bo‘lib, unda harflar imlosi, asos va 
qo‘shimchalar imlosi, qo‘shib yozish, chiziqcha bilan yozish, ajratib yozish, bosh 
harflar imlosi, ko‘chirish qoidalari alohida bo‘limlarda ko‘rsatilgan.
Ma’lumki, orfografiya adabiy tilning talaffuzini o‘rganuvchi orfoepiya bilan, 
alifbo bilan uzviy bog‘liqdir. Orfografiya bilan orfoepiya adabiy tilni 
takomillashtirishda, uni muntazam bir shaklga solishda muhim rol o‘ynaydi. Lotin 
alifbosiga asoslangan imlo qoidalarida juda ko`p o‘rinlarda orfografiyaning adabiy 
talaffuz me’yorlari bilan muvofiqlashganligini ko‘rish mumkin. Masalan,
1)
mo
‘
tabar, mo
‘
jiza, mo
‘
tadil 
kabi arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar 
tarkibidagi