O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon Davlat universiteti

Biologik tushunchalar. Biologiya o‘quv fani mazmuni mantiqiy izchillikda shakllantirish, rivojlantirish va o‘zaro aloqada bo‘lgan tushunchalar tizimidan iborat.

Biologiya o‘quv fani mazmuniga biologiya fanining morfologiya, anatomiya, fiziologiya, sitologiya, genetika, seleksiya, ekologiya, gigiyena, sistematika, embriologiya, evolyutsion ta`limot, biotexnologiya, gen injeneriyasi kabi tarmoqlariga oid ma`lumotlar kiritilgan bo‘lib, tushunchalar tizimi shu fan asoslari bilan belgilanadi. Shu sababli, biologiya o‘quv fanining asosiy biologik tushunchalari sirasiga morfologik, anatomik, fiziologik, sitologik, genetik, ekologik, gigiyenik, sistematik, embriologik, shuningdek, agronomik tushunchalarni kiritish mumkin.

Biologik tushunchalarni mazmuni va mohiyatiga ko‘ra oddiy va murakkab, xususiy va umumiy biologik tushunchalarga ajratish mumkin. Ma`lumki, har bir tushuncha avval oddiy, so‘ngra boshqa oddiy tushunchalar bilan birlashib, murakkab tushunchalarni hosil qiladi.

Masalan, dastlab birlamchi tushuncha bo‘lgan barg uning tashqi tuzilishi, tomirlanishi, poyada joylashishi, oddiy va murakkab barglar, bargning hujayraviy tuzilishi, bargning suv bug‘latishi, nafas olishi, fotosintez, o‘simliklarning nam tanqisligiga moslanishi natijasida barglar metamorfozi bilan tanishish orqali murakkab tushunchaga aylanadi. Keltirilgan misoldan ko‘rinib turibdiki, bob yakunida birlamchi tushuncha bo‘lgan barg o‘zida morfologik, anatomik, fiziologik, sitologik, tushunchalarni mujassamlashtirib, murakkab tushunchaga aylanadi. Biologiya o‘quv fani mazmunidagi barg tushunchasi sistematik, ekologik tushunchalar bilan o‘zaro aloqadorlikda yanada boyitiladi. Bunday holatni yuqorida qayd yetilgan oddiy birlamchi tushuncha bo‘lgan o‘simlik organlari ildiz, poya, gul, meva, urug‘misolida keltirish mumkin va ularning har biri o‘zida muayyan tushunchalarni mujassamlashtirib, murakkab tushunchaga aylanadi.

«O‘simlik-yaxlit organizm» mavzusida mazkur murakkab tushunchalar o‘zaro aloqadorlikda yanada murakkab umumiy biologik tushunchalarga aylanadi.

7-sinf biologiya o‘quv fanida har bir tip yoki sinf vakillari misolida hayvon to‘g‘risidagi tushuncha uning morfologiyasi, anatomiyasi, fiziologiyasi, yekologiyasi va ahamiyati yoki zarari haqidagi tushunchalar bilan uyg‘un holda beriladi. Ayni paytda ushbu tushunchalar organizmlarning oddiydan murakkabga tomon evolyutsion murakkablashib borishi nuqtai nazardan rivojlantiriladi.

8-sinf biologiya o‘quv kursida oddiy tushuncha bo‘lgan organlar tushunchasi, organlar sistemasi, organlarning tuzilishi va funksiyasi tushunchalari bilan birlashib, murakkab tushunchalarga aylanadi.

“Odam va uning salomatligi” kursidagi tushunchalar (hujayra, to‘qima, organ, organlar sistemasi, organizm yaxlit sistema) tizimni hosil qiladi.

O‘quv kursi yakunida o‘quvchilarda har bir organning tuzilishi va vazifasi bo‘yicha morfologik, anatomik, fiziologik, gigiyenik, ekologik, embriologik va evolyutsion tushunchalar tizimini shakllantirish nazarda tutilgan.

Bir o‘quv fani davomida rivojlantiriladigan tushunchalar xususiy tushunchalar deyiladi. Biologiyada o‘simliklarning ildiz yordamida mineral oziqlanishi, barg orqali oziqlanishi – fotosintez, zoologiyada hayvonlar morfologiyasi, anatomiyasi, fiziologiyasi, ekologiyasi, 8-sinf “Odam va uning salomatligi” o‘quv kursida odam organizmida boradigan hayotiy jarayonlar, ba`zi kasalliklarning belgilari va ularning oldini olish haqidagi tushunchalar xususiy tushunchalarga misol bo‘ladi.

Xususiy tushunchalar ichida faqat bitta mavzuda rivojlantiriladigan tushunchalar lokal tushunchalar deyiladi. Lokal tushunchalar sirasiga «Poyalarning xilma-xilligi» mavzusidagi poyaning tik o‘suvchi, o‘rmalovchi, chirmashuvchi, palak otuvchi, ilashuvchi, qisqargan turlari, «O‘g‘itlar» mavzusidagi o‘g‘itlarning xillari kiradi.

Xususiy tushunchalarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: o‘simlik hamda hayvonlarning organlari to‘g‘risidagi tushunchalar; o‘simlik hamda hayvon organizmida boradigan hayotiy jarayonlar to‘g‘risidagi tushunchalar; ekologik, sistematik va filogenetik bog‘lanishlar to‘g‘risidagi tushunchalar;

Biologiya o‘quv fani mazmunida umumiy biologik tushunchalar asosiy o‘rinni egallaydi. Barcha tirik organizmlarga xos bo‘lgan biologik qonuniyatlar va ayrim biologik o‘quv kurslarining xususiy tushunchalarini umumlashtiruvchi tushunchalar umumiy biologik tushunchalar deyiladi.

Umumiy biologik tushunchalarga quyidagilar kiradi: hujayra tirik organizmlarning tuzilish, qurilish va hayotiy birligi; organlar tuzilishi va funksiyasining birligi; organizm bilan muhitning o‘zaro bog‘liqligi; organizm – o‘z-o‘zini boshqaruvchi yaxlit sistema; moddalar va yenergiya almashinuvi; irsiyat va o‘zgaruvchanlik, organizmlarning ko‘payishi; organik olamning evolyutsion rivojlanishi.

Umumiy biologik tushunchalar xususiy biologik tushunchalardan hosil bo‘ladi va ularning har biri maktab biologiya o‘quv fanlari mazmunida rivojlantirib boriladi.

9-sinfda o‘qitiladigan «Biologiya» (Sitologiya va genetika asoslari) o‘quv fani mazmunida anatomik, morfologik, sitologik, fiziologik, genetik tushunchalar asosiy o‘rinni egallaydi va ular o‘quvchilarning avvalgi kurslarda o‘zlashtirgan bilimlari asosida rivojlantiriladi va mustahkamlanadi.

5-8-sinflarda o‘qitilgan biologiya o‘quv fanlarida umumiy biologik xarakterga ega bo‘lgan tushunchalar «Biologiya» (Sitologiya va genetika asoslari) o‘quv fanini o‘qitishda xususiy tushunchalarga aylanadi.

Tushunchalarning bir tartibdan boshqa tartibga o‘tishi, ya`ni umumiy biologik tushunchalarning «Biologiya» o‘quv fanini o‘qitishda xususiy tushunchalarga aylanishi biologik kurslarda tushunchalarni rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyati sanaladi. Bu tushunchalar ko‘p tomonlama va ayni paytda harakatchan aloqalar bilan bog‘lanib, o‘zaro uzviylikda rivojlantiriladi.

Masalan, 5-8-sinflarda o‘qitilgan biologiya o‘quv fanlarida umumiy biologik tushuncha sanalgan hujayra tushunchasi va unga bog‘liq ma`lumotlar 9-sinfda “II bo‘lim. Hujayra haqidagi ta`limot” da yangi tushunchalar bilan o‘zaro bog‘lanadi va uzviy rivojlantiriladi. Jumladan, yadro tushunchasi botanika, zoologiya, odam va uning salomatligi kurslarida hujayraning asosiy qismi shaklida ye`tirof yetilgan bo‘lsa, 9-sinfda yadrodagi xromosomalarning tuzilishi, kariotip, diploid, gaploid to‘plam haqidagi tushunchalar bilan boyitilib, yadro hujayraning ajralmas qismi bo‘lib, u irsiy axborotni saqlash, irsiy axborotni nasldan-naslga o‘tishini ta`minlash, hujayrada boradigan modda va energiya almashinuvi jarayonini boshqarish kabi funksiyalarni bajarishi qayd etiladi. 10-11-sinflar biologiya o‘quv fani mazmunida evolyutsion va ekologik tushunchalar yetakchi o‘rinni egallaydi va mazkur tushunchalar o‘quvchilarning avvalgi o‘quv kurslaridan egallagan bilimlari asosida rivojlantiriladi.

«Botanika» va «Zoologiya» o‘quv fanlaridan o‘zlashtirgan sistematik birliklar tur, avlod, turkum, oila, sinf, tip, bo‘lim kabi tushunchalari turlarning paydo bo‘lishi, mikroevolyutsiya, makroevolyutsiya tushunchalari bilan o‘zaro bog‘likda kengaytiriladi va rivojlantiriladi.

Tirik organizmlarning yashash muhitiga moslashganligi haqidagi bilimlar 11-sinfda “Hayotning ekosistema darajasidagi umumbiologik qonuniyatlar” bobida rivojlantiriladi.

Shunday qilib, dastlab birlamchi oddiy tushunchalar, murakkab tushunchalarga, so‘ngra xususiy va umumiy biologik tushunchalarga aylanib boradi.

O‘quvchilarda tushunchalarning shakllanganlik va rivojlanganlik darajasining ko‘rsatkichi biologik ta`lim samaradorligining darajasini belgilaydi. Shu sababli, o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan tushunchalarning eng yuqori darajasi tushunchalarni erkin bayon etish va amaliyotda mustaqil foydalana olish sanaladi.