O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

 
 
 
Tezkorlik rivojlanishining mexanizmlari,  zahiralari va namoyon bo’lish 
shakllari 
Ko’pchilik sport mashqlari harakatlari yuqori tezlikda bajarilishinigina talab 
qilmasdan vaqt yetishmasligi sharoitida bajariladi. SHu sababli bunday mashqlarni 
bajarishda tezkorlik sifatining rivojlanganligi katta ahamiyatga ega. 
Tezkorlik  deb  -  eng  qisqa  vaqtda  harakatni  amalga  oshirish  qobiliyatiga 
aytiladi. Tezkorlik ko’rinishining kompleks va elementar shakllari mavjud. Tabiiy 
sharoitdagi  sport  faolyaitida  tezkorlik  kompleks  shaklda  namoyon  bo’lib,  harakat 
amallarining tezligi, aqliy operatsiyalarning qisqa vaqtda amalga oshishi va  boshqa 
sifatlar bilan birgalikda ko’rinadi. 
Tezkorlikning namoyon bo’lishini elementar shakllariga quyidagilar kiradi: 
a) bir martalik harakatning umumiy tezligi (yoki yakka harakat amalining vaqti) -  
masalan, sakrash, uloqtirish; 

---

b)  harakat  reaktsiyasining    vaqti  -  oddiy  (tanlamay)  va  murakkab  (tanlash  orqali) 
sensomotor  reaktsiyalarning  latent  davri,  harakatlanayotgan  ob’ektga  reaktsiya 
(vaziyatli mashqlarda va sprintda alohida ahamiyatga ega); 
v) harakatning maksimal tempi – masalan, qisqa masofaga yugurish;  
 
Harakatlanish  reaktsiyasining  vaqtini  baholash  signal  berilgan  vaqtdan 
boshlab  javob  reaktsiyasining  boshlangungacha  ketgan  vaqtni  o’lchash  orqali 
baholanadi.  Tezkorlikni  aniqlashning  eng  keng  tarqalgan  usullaridan  biri 
hisoblanadi.  Bu  vaqt  juda  oz  bo’lib,  retseptordan  qo’zg’alishni  nerv  markazlariga 
o’tkazish  va  ulardan  effektorgacha  borishiga  sarflanadi.  Bunda  asosan  axborotni 
miyani  oliy  bo’limlarida  qayta  ishlashga  ko’p  vaqt  sarflanadi.  SHu  sababli  bu 
ko’rsatkich  orqali  markaziy  nerv  tizimining  funktsional  holatini  ham  baholash 
mumkin. 
 
SHug’ullanmagan  odamlarda  harakat  reaktsiyasi  vaqti  yorug’lik  signaliga 
barmoqni  harakatlantirish  yoshga  ko’ra  kamayib  boradi,  2-3  yoshli  bolalarda  bu 
reaktsiyaga  500-800  ms  sarflansa,  kattalarda  190  ms  sarflanadi.  Sportchilarda  bu 
reaktsiyaga o’rtacha 120 ms erkaklarda, 140 ms ayollarda vaqt sarflanadi. Vaziyatli 
sport  turlari  va sprint  bilan  shug’ullanuvchi  yuqori  malakali  sportchilarda  harakat 
reaktsiyasi vaqti 110 ms va undan ham ozroq, stayerlarda esa 200-300 ms va undan 
ham  ortiqroq bo’lishi mumkin. 
Start  vaqti  (start  to’pponchasining  otilishidan  startdan  chiqishgacha).  Olimpiya 
o’yinlari va jahon chempionati qatnashchilari, qisqa masofaga yuguruvchilarda 100 
metrga  yugurishda  o’rtacha  150-160  ms  erkaklar  va  190  ms  ayollar  ko’rsatgan. 
Buyuk sprinter Ben Djonson startdan 99,7 ms chiqqan. 
 
Harakat  reaktsiyasi  vaqtiga  ta’sir  ko’rsatuvchi  omillarga  odamning  tug’ma 
xususiyatlari, hozirgi funktsional holati, emotsiya va harakatlantiruvchi kuch, sport 
ixtisosligi, sport mahorati va sportchi tomonidan qabul qilingan axborotning miqdori 
kiradi. 
 
Tezkorlikni yana boshka oddiy ko’rsatkich orqali ham aniqlash mumkin. Bu 
temping-test deb ataladi. Bunda 10 s davomida  barmoq bilan urish harakatlarining 
maksimal jadalligi hisoblanadi. Katta yoshdagi odamlar 10 s.da 50-60 ta vaziyatli 
sport turlari va spring bilan shug’ullanadigan sportchilar 60-80 ta va undan ko’proq 
harakat bajaradi. 
 
Tezkorlikning  alohida  ko’rinishi  -    maxsus  aqliy  operatsiyalarni  o’tkazish 
tezligi hisoblanadi. Taktik vazifani yechish uchun yuqori malakali sportchilar 0,5-
1,0 s vaqt sarflaydi, qarorga kelish uchun shu davrning yarmini sarflaydi. 
 
Tezkorlik  sifati  namoyon bo’lishining asosida nerv va  muskul  tizimlaridagi 
fiziologik jarayonlarning induvidual xususiyatlari yotadi.           
            Tezkorlik quyidagi omillarga bog’liq bo’ladi:                                             
-labillik - nerv va muskul hujayralarida qo’zg’alishning o’tish tezligi; 
-nerv jarayonlarining harakatchanligi - bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’ida 
qo’zg’alish va  tormozlanish jarayonlarini almashinish tezligi; 
-skelet muskullarida tez va  sekin muskul tolalarini nisbati.  
Nerv  jarayonlarini  harakatchanligi  va  labilligi  axborotlarni  qabul  qilish  va 
qayta ishlash tezligini, muskullarning labilligi va tez harakat birliklarining ko’pligi 

---

esa  tezkorlikni  muskul  komponentini  belgilaydi.  (muskulning  qisqarishi  va 
bo’shashi, harakatlarning maksimal jadalligi). 
 
Murakkab vaziyatlarda, javob reaktsiyalarini tanlash talab qilingan holatda va 
kelayotgan  axborotning  ortib  berishi  sharoitida  miyaning  o’tkazuvchi  qobiliyati 
ya’ni vaqt birligida  axborotni qayta ishlash tezligi katta ahamiyatga ega. Harakat 
reaktsiyasining vaqti qaror qabul qilish variantlarining soni  8 tagacha ortib borganda 
proportsional ravishda ortib boradi, undan ko’payganda esa keskin ortib ketadi. 
 
Harakatlanayotgan  ob’ektga  reaktsiya  borishda  ekstrapolyatsiyaning 
ahamiyati  katta,  u  hisobiga  raqiblar  yoki  snaryadning  harakatlanish  traektoriyasi  
tahminlanadi  va  bu  sportchining    javob  reaktsiyasini  tayyorlashni  tezlatadi.  Bu 
xususiyat  xokkeyda,  tennisda,  uchayotgan  likopchalarga  o’q  otishda  juda  zarur 
bo’lib,  ko’zning  izlovchi  harakatlari  muhim  ahamiyatga  ega.  Kuzatuvchi 
harakatlarni  amalga  oshirishda  ko’zning  harakatlantiruvchi  apparatning    tezlik 
imkoniyatlarining ahamiyati katta. 
 
Alohida vaziyatlarda (elektr toki bilan ta’sir etish, gipnoz, kuchli emotsional 
qo’zg’alish)  odamning  tezkorlik  reaktsiyasi  xaddan  tashqari  kuchayib  ketadi.  
Masalan,  barmoqlar,  bilan  taqqillatish  1  s  15  taga  yetadi  vaholanki,  ixtiyoriy 
harakatlarda  u  6-12  tadan    ortmaydi.  Ko’rinib    turibdiki,  chiniqmagan  odamlarda 
ham tezkorlikning zahiralari mavjud ekan. 
 
Sportga  chiniqish  jarayonida  tezkorlikning  o’sishi  quyidagi  mexanizmlarga 
bog’liq: 
-nerv  va  muskul  xujayralarining    labilligini  ortishi  ular  orqali  qo’zg’alishning 
o’tishini tezlatadi; 
-nerv  jarayonlarining  harakatchanligi  va  labilligining  o’sishi  miyada  axborotlarni 
qayta  ishlash tezligini orttiradi; 
-neyronlararo va nerv muskul sinapslaridan qo’zg’alishning o’tish vaqti kamayishi; 
-alohida muskullar va har xil muskul guruhlarining faolligining o’zaro moslashuvi; 
-antogonist muskullarning o’z vaqtida tormozlanishi; 
-muskullarning bo’shashish tezligining ortishi; 
 
Har  bir  odam  tezkorligi  o’sishining  o’ziga  xos  chegarasi  bo’lib,  irsiy 
boshqariladi.  Tezkorlikning  o’sish  tezligi  ham  tug’ma  xususiyat  hisoblanadi. 
Sportda  tezlik  qandaydir  bir  darajaga  yetganda,  harakatlanish  tezligining 
stabillanishi  xodisasi  kuzatiladi,  uni  ixtiyoriy  orttirish  qiyin.  Buning    uchun 
chiniqish    mashg’ulotldarida  maxsus  vositalardan  foydaladi:  tepalikga  qarab 
yugirish, mototsikl yoki otning orqasidan yugurish, cho’ziladigan rezina bilan suzish 
va  boshqalar.  SHu  yo’llar  orqali  nerv  markazlari  va  ishlayotgan  muskullarning 
labilligini qo’shimcha ortirishga erishiladi.