O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Gapda so‘z tartibti sintaksisning muhim problemalaridan biri hisoblanadi. Dialektal nutqda so‘z tartibi gapda ahamiyat berilgan bo‘laklarning, ba’zan esa so‘zlovchi tomonidan esga kelgan bo‘laklarning birinchi aytilishi bilan farq qiladi. Diqqan markazida bo‘lgan so‘z birinchi aytilaveradi. Do‘q qilish, qo‘rqitish, qat’iy buyruq qilingan paytlarda olmosh egalarining "tushib qolishi", kesimning oldin aytilishi oddiy tartib bilan mos kelmaydi. Masalan: tur o‘rningdan, yo‘qol bu yerdan kabi. Dialektal nutqning intonatsiyaga boyligi, unda har xil nutqiy tovlanishlar mavjudligi gap bo‘laklarining joylanishiga ham ta’sir qiladi. Gapda so‘z tartibi quyidagi vazifalarni bajaradi: gap bo‘laklarining o‘zaro aloqasi ta’minlanadi, bo‘laklarning joylanishi, fikrning ma’lum maqsadga qaratilishi uchun xizmat qiladi, gap bo‘laklarining ekspressiv-stilistik xususiyatini ko‘rsatadi, so‘zlovchining maqsadi, tinglovchining situatsiyadan kelib chiqadigan fikri oydinlashadi.
Gapda bo‘laklarning joylanishi psixo-lingvistik ahamiyatga ham ega. Maqol va matallarda gap bo‘laklaridagi tartib ma’noni kuchaytirish maqsadi bilan bog‘liq. Bularda qofiyalanish, ohangdorlik sezilib turadi: Boy’mə yərəshə təməg‘im, opkələmə qonəg‘im (Maqol).
Gap bo‘laklarining tartibi adabiy til uchun ham, dialektlar uchun ham muhim lingvistik-struktural sohadir. Sodda gap bo‘laklarining odatdagi tartibi:
ega - kesim -; ega-to‘ldiruvchi-hol-kesim; aniqlovchi-ega-to‘ldiruvchi-hol-kesim.
So‘zlar tartibining o‘zgarishi natijasida gapdagi so‘zlarning grammatik munosabati o‘zgarsa, bunda tartib grammatik vazifani bajargan bo‘ladi: yets’n yəxsh’ murətkə - Yaxshi yetsin murodga...
Prof. A.Aliyev Namangan guruh shevalarida gap bo‘laklarining tartibini bu tarzda birma-bir bergan:
Ega-kesim: osma ket ər, qכsh qכlər.
Ega-to‘ldiruvchi-kesim: yכmכn yכmenl’g’n’ q’ləd.
Ega-to‘ldiruvchi-to‘ldiruvchi: Qəssכp כshnəs’gə su’yə sכtər.
Ega-to‘l.-payt hol-kesim-: q’z juvכnggə qosh’lgəndə hur volur.
Ega-ravish holi-kesim: yəxshi tכp’p gəp’rər.
Qaratqich-qaralmish (ani.-ega)-kesim: jeyy’ tevəs’ - pes’ bomeyd’.
To‘l.-to‘l.-aniq.-kesim: yecha:n’ dədənggə b’pəddכs kosətmə.
Aniq.-kesim: b’ - ch’ttəxכnə.
Aniq.-ega-o‘r.holi-kesim: ulen’ xe:l’s’ beydən urכq.
Aniq.-ega-kesim-to‘l.-rav.holi: g’r’m kenə: k’yməymən yכqəs’ y’rt’q.
Payt holi-payt holi-ega-o‘rin h.-qo‘shma kesim: yettəs’gə כsh’chərdə bכsməch’lə sho:rdən qכch’p ot’sht.
Ega-aniq-to‘l.-ravish h.-kesim: bor’ ett’ gəp’gə ləqqə choshupt’.
O‘rin h.-sifatlovchi- aniq.-qarat. aniq-ega-kesim: yeshuvin nan כqqən su:n’ kədr’ yo:
To‘l.-ravish h.-kesim: su:n’ korməy yetu: yyechmə.
Ega-to‘l.-kesim-maqsad holi: M’zzəməmut yolgə ch’xt heymənzulləshkən’.
Aniq.-o‘rin holi-ega-kesim: orun’ təg’gə כlmə chushmeyd’.
Aniq.-to‘l.-ega-to‘l.-kesim: b’rכpp’ tərət’məm sən nכmכzz’ oq’mə.
Gap bo‘laklari bilan grammatik bog‘lanmagan so‘zlar va konstruksiyalarga xos dialektal kirish so‘zlar va iboralar ishlatiladi: Buxoro guruh shevalarida: əvvələm, məgərəmki, cheq’dən, məңə qaraң; həmə kelp oturd’ əvvələm; ulər kelelməd’lar cheq’dən.
Turk-kaltatoy shevasida gap bo‘laklari bilan grammatik jihatdan bog‘lanmagan so‘zlarga undalma va kirish so‘zlardir: bכləm, senga n’mə boll’?