O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Tayanch so‘z va tushunchalar: ilmiy uslub, badiiy uslub, o‘zaro so‘zlashuv uslubi,
dialektal nutq, predikativlik (kesimlilik) qo‘shimchasi, kesimning ifodalanishi, eganing ifodalanishi, aniqlovchining ifodalanishi, to‘ldiruvchi hamda holning ifodalanishi, so‘z tartibi, adabiy til, lingvistik-struktural soha, sintaktik sinonimiya, dialektal gap.

Til odamlar orasida fikr olishuv vositasi bo‘lsa, nutq esa shu fikr olishuv vositasining ro‘yobga chiqish va til materiallaridan foydalanish jarayonidir. Fikr olishuv esa nutqning ilmiy, badiiy va o‘zaro so‘zlashuv uslublari orqali voqe bo‘ladi. O‘zaro so‘zlashuv nutqining adabiy uslubi va mahalliy hududlarga xos formalari mavjud.

O‘zbek tilshunosligida mahalliy hududlardagi aholi nutqtining fonetik, morfologik va leksik tomonlari ozmi-ko‘pmi tekshirilgan. Ammo so‘zlashuv nutqining mahalliy sharoitga xos bo‘lgan formalari bilan adabiy og‘zaki formasining o‘zaro aloqasi, ular orasidagi farqlar atroflicha o‘rganilmagan. Bu masala rus tilshunosligida akademik V.V.Vinogradov tomonidan o‘rganilgan: nutqning og‘zaki formasi o‘ziga xos uslubga ega bulishini qayd qilganida rus tilining o‘zaro so‘zlashuv formasini e’tiborga olgan (V.V.Vinogradiv. Stilistika. Teoriya poeticheskoy rechi. Poetika. M.: "Nauka". 1963, 18-19-b.) Bu narsa o‘zbek tiliga ham bevosita aloqadordir. Sababi nutqning (o‘zbek) formasidan tashqari o‘zaro so‘zlashuvga xos og‘zaki formasi hamda uning o‘ziga xos bo‘lgan nutqining o‘ziga xos uslubi o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi, deb o‘ylash xato bo‘lur edi, degan fikri ham dialektal nutqning alohida xususiyati borligini, uning adabiy (og‘zaki) nutq bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Dialektal nutqda mahalliy odamlarga xos pauza, intonatsiya, turli ifoda vositalari hamda undan mahalliy odamlarning tushunishiga oid bo‘lgan doiraga taqlid qilish ham namoyon bo‘ladi. Unda savol beriladi, javob olinadi, ortiqcha replika bo‘lmaydi, o‘rniga qarab replika, pauza, davra ham sharoitga moslashib qisqa bo‘ladi. Unda o‘ziga xosa emotsionallik, gap bo‘laklarining urg‘u va pauza bilan ajralib turish holatlari, bo‘g‘in va taktlarni alohida ifoda qilishdan tashqari, birikma, fraza, sodda gap va qo‘shma gaplarni ajratib aytish hollari ham mavjud. Chunki til faoliyati til materiali va tizimi bilan dialektal bog‘liqdir. Dialektal nutqda maxsus tayyorgarlik bo‘lmaydi, nutq bunda dialogga asoslangani uchun so‘zlovchi ma’lum erkinlikka asoslanib gapiradi. Nutq to‘liqsiz gap formasida tarixiy ravishda namoyon bo‘ladi, unda ifodalalilik, ekspressivlik, intonatsion tugallik mavjud bo‘ladi.