O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Shevalarda qo‘shma va murakkab gaplarga nisbatan sodda gaplar ko‘p uchraydi. Y.Jumanazarovning ta’kidlashicha, u 1962-1967 yillar ichida Xorazmdagi 112 odamdan 2800 gap yozib olgan bo‘lib, shundan 2100 tasi sodda gap, ya’ni 75 foizi sodda gap: Aytqanim - shu; Degenim - degan, Bala - bala.
Dialekt va shevalarda qo‘shma gap komponentlari o‘zbek adabiy tilidan keskin farq qilmaydi. Ikki komponentdan iborat qo‘shma gaplar uch va to‘rt komponentlardan tashkil topgan qo‘shma gaplarga nisbatan ko‘p tarqalgan: G‘ava bulit bo‘ldi, dag‘in gunem savip getti. Damaqi o‘rtag‘a alip yyeməkə aylanishiptilar (ovqatni tayyor qilib yeya) ekkən xirman etər, ekməgən ərman yetər.
Qo‘shma gaplarning uch sodda gap komponentidan iborat bo‘lishi ham ancha keng tarqalgan: Ayttim, hazir gələdi, bir zamin otiring.
Qo‘shma gaplar to‘rt sodda gap komponentidan iborat bo‘lishi ham mumkin: axsham bulut boldi, paxtani yag‘navedik, yig‘madi, yaxshi voldi.
Qo‘shma gaplar beshta komponentdan iborat bo‘lishi mumkin: Uyə girip : anavi qana? -dedi, hazir gələdi, dedim.
Gap ichida har xil formada ishlatilib, bir-biriga yaqin ma’noni anglatuvchi va gapda bir xil vazifani bajaruvchi parallel sintaktik konstruksiyalar sintaktik sinonimiyani tashkil qiladi: qating og‘riydi? ne:ring ag‘riydi?
Kennכyim kelvכttilə - gelimbiyim gəyətillə--yəngəm kelכptilə.
Qayq’lər’m yəjjən chiqd’ // Gorgən əzəplər’m unut boldi... juda kop::: 1. Men birtudan pəxtə terdim. 2. Men dim kop pəxtə terdim. 3.Men yyer qaraqan pəxtə terdim. 4. Men yyer djəhən paxta terdim. 5.Men yyer xiri pəxtə terd’m. 6. Men iqin-diqin pəxtə terd’m (Xorazm v..)
Intonatsiya orqali so‘zlovchining his-tuyg‘usi, ichki kechinmalari, nutq predmetiga turlicha munosabati aniqlanadi. Og‘zaki nutg‘imizda gapning grammatik-fikriy bir butunligini intonatsiya bildirib turadi. So‘z, so‘z birikmasining gap yoki gap emasligini intonatsiya orqali bilamiz.
Dialektda intonatsiya predikatsiya vazifasini ham bajaradi. Buyruq gaplarda intonatsiya darak gaplardagiga qaraganda nutq tembri va sifatining kuchayishi bilan xarakterlanadi: qisqa va ixcham jumlalarda ovoz kuchi alohida bo‘ladi: bor, ket, oqi, tur kabi.
So‘roq gaplarda intonatsiya ovozning gap oxirigacha so‘raladigan so‘zgacha kuchayib, ko‘tarilib borishi bilan xarakterlanadi: Siz paxtani nega oz terdingiz? mektepten gelip paxtag‘a barasa- ə?
Misollardan ko‘rinib turibdiki, dialektal gaplarning o‘ziga xos ohanglari, aytilish xususiyatlari bor. Intonatsiya haqida berilgan gaplar Xorazm shevasidan olingan misollar bo‘lib, ular misolida shevalardagi intonatsion holatlarni ko‘rishga harakat qildik. Sababi intonatsiya shevalar va dialektlar doirasida yaxshi o‘rganilmagan murakkab hodisadir.
Adabiy tilda bo‘lgani kabi jonli tilda (sheva) ham har bir gapning o‘ziga xos intonatsiyasi bo‘ladi.
Dialekt va shevalarning sintaktik qurilishini har tomonlama tavsif qilish hozirgi adabiy til, yozma yodgorliklar tili va yetakchi shahar shevalari tili bilan qiyosiy o‘rganishga asoslanadi. Dialektal sintaksis nisbatan olganda tor doiradagi kishilar uchungina xizmat qiladi.
Dialektal sintaksis dialogik jarayonlarga asoslangani uchun unda qisqalik, ixchamlikka erishish kabi xususiyatlar bor bo‘ladi.
Tilimizdagi shevalar va dialekt (lahja)larning sintaktik xususiyatlarini bilish uchun qiyosiy hamda tarixiy-qiyosiy plandagi ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish juda zarurdir.