O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon qishloq xo‘jaligi va agrotexnologiyalar instituti

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. 
   Nabiev M.N. va boshqalar. Shifobaxsh ne’matlar.-Toshkent, “Mexnat” 1986. - 136 b.
   
2. 
   E.T.Berdiyev. E.T.Axmedov. Tabiiy dorivor o’simliklar. Toshkent 2018. 48-bet.
   
3. 
   P.Baxodirov K.B. va boshkalar Xazm a’zolari kasalliklarda shifobaxsh o’simliklar va mevalarning foydasi. Toshkent “Ibn Sino” 1992.
   

5-mavzu. Xalq tabobati dorivor o’simliklarni o’rganish
Amaliy mashg’ulotning asosiy maqsadi: Xalq tabobati dorivor o’simliklarni o’rganish
Mashg’ulotning qisqacha mazmuni: O’zbekistan xalq tabobatida ishlatiladigan va Respublikada tabiiy xolda tarqalgan xamda madaniy xolda yetishtiriladigan o’simlik­larning farmakologik ta’siri va kimyoviy tarkibi atroflicha o’rganilgan. Ma’lumki, xozirgi ilmiy tibbiyotda qo’llanilib kelinayotgan deyarli barcha o’simliklar azaldan xalq tabobatida qo’llanilib kelingan va ularni tajribalarini o’rganish natijasida ilmiy tibbiyotga olingan. Xalq tabobati ma’lumotlariga e’tibor bilan qarash, ko’pincha do­rivor o’simliklarni izlashda samarali natija beradi. Xalq tabobatini o’rganishni boshlangich boskichida foydalanilayotgan dorivor o’simliklarga axamiyat berish kerak.
O’simliklardan dorivor vosita sifatida foydalanish tarixi insoniyat tarixi bilan teng va u bilan chambarchas bog’liq. Yer yuzidagi axoli sonining keskin ko’payib borishi, ilm fanni rivojlanishi, sanoat o’sib borishi, aholini foydali o’simlik dunyosiga va undan olinadigan maxsulotlarga bo’ladigan extiyojini ortib borishiga sabab bo’lmoqda.
Foydali o’simlik turlarini aniqlash, ishlatilayotgan o’simliklar­ni areallarini va zaxiralarini belgilab, xom ashyo yig’ib olish uchun tavsiyalar berish resursshunoslik fanining asosiy vazifalaridan xi­soblanadi. Resursshunoslik - franstuzcha suz bo’lib, zaxira ma’nosini anglatadi.
O’simliklarni foydali xossalarini aniqlash botanik-sistematiklar va geobotaniklar olimlar tomonidan o’rganilib borilgan. Asta-sekin, dorivor yoki boshqa foydali xususiyatga ega o’simliklarni o’rganish rivojlana boshladi va botanikani mustaqil bo’limi, ya’ni “Resursshu­noslik” - fani yo’nalishi yuzaga keldi.
Geobotanika, botanika fanini bir tarmogi bo’lib, o’simliklarni jamoasi fitostenozlarini tuzilishi, tarqalishi, ularni tarkibi va yer, iqlim va boshqa sharoitlar bilan bog’liqligini o’rganadi.
Botanikaning “Resursshunoslik” bo’limini aloxida fan tarmogi sifatida nomlash yirik olimlar tomonidan tavsiya qilingan. Avvallari u “Xo’jalik botanikasi”; “Tabiiy xo’jalik botanikasi” va “Botani­ka resursshunosligi” nomlari bilan atalib kelingan.
“Botanik-resursshunoslik” termini ilk bor akademik A.A. Fedo­rov tomonidan tavsiya etilgan. Ayrim olimlarni ishlarida, resursshunoslikni - o’simliklarni foydali xossalarini o’rganish, ulardan unumli foydalanish va foydali o’simliklar turlarini aniqlash deb yuritiladi. Boshqa bir gurux olimlar ma’lumotida esa - tabiat florasidagi o’simliklarni resurslarini aniqlash deb yuritiladi. Botanik resursshunosligi oldida to’rgan asosiy masalalar, tabiiy boylik - do­rivor o’simliklarni va umuman foydali o’simliklarni turlarini aniqlash, chuqur o’rganish va undan oqilona foydalanish uchun uslubiy tavsiyalar berish xisoblanadi. Resursshunoslik o’simliklardan foyda­lanish bilan bir qatorda, tabiatni muxofaza qilish, o’simliklarni ekologiyasini o’rganish, kamayib borayotgan o’simliklarni ekib o’stirish masalalarida tavsiyalar berishi lozim.
Botanik resursshunosligining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  tabiiy xolda o’sadigan foydali (dorivor) o’simliklar orasidan eng istiqbolli, to’la-to’kis o’rganilgan va xozirgi zamon talablariga (tarkibi va ishlatilishi) javob beradigan dorivor va oziq-ovqat axamiyatiga ega o’simliklarni ajratib olishdir;
  
• 
  yig’ib olishga mo’ljallangan o’simlik turlarini areali (tarqal­gan yerlari), populyastiyasini soni (tarqalgan yerdagi miqdori), zaxirasini turgunligi, miqdorini yetarliligi, qayta tiklanish xususiyati, ta’sir etuvchi biologik faol moddalarni mavjudligi, o’simlik o’sadigan joylarga yetib borish imkoniyati, joyning magistral yo’llarga yaqinligi va boshqa bir qator masalalarga aniqlik kiritish;
  

- yangi topilgan o’simlikni chuqur (morfologiya va bioekologiyasini) o’rganish, yangi dorivor (foydali) o’simlikni rivojlanishi, tabiiy xolda o’sishi, ko’payishi, changlanish tufayli o’zgaruvchanligi, o’sishiga va xosildorligiga atrof muxitni ta’siri, ob-xavo va yog’ingarchilikni ko’pligi yoki kamligini ta’siri, atrof muxitni, uning kimyoviy tarkibiga ta’siri va boshqalarni aniqlash;

• 
  foydali yoki dorivor o’simlikni xom ashyosidan yoki butunlay o’zidan unumli va ko’p qirrali foydalanish ustida ilmiy ishlar olib borib tavsiyalar berish;
  

dorivor (foydali) o’simligini xosildorligini aniqlash, yig’ib olish davrini aniqdab, har yili xom ashyo yig’ib olish uchun optimal miqdorini ko’rsatib berish, dorivor o’simlikni xar bir turini tiklanish davrini aniqdab, xom ashyosini yig’ib olish uchun rastional ko’rsatmalar berish xam resursshunoslar zimmasidagi asosiy vazifalar xisob­lanadi.
Yuqorida bayon qilingan masalalarni xal qilish uchun avval o’simlikni areali, populyastiyalar soni, zaxirasini aniqlash kerak. O’simlik­ni zaxirasi aniqdanganda xom ashyoni biologik zaxirasini xisoblab chiqib, ekspluatastion zaxirasini aniqlab, so’ngra xar yili yig’ib olish uchun, xom ashyo miqdorini ko’rsatib berish xam resursshunoslarning aso­siy vazifalariga kiradi.
Dorivor o’simliklarni ayniqsa - yangi tavsiya etilgan turlarni areallarini aniqlab geografik tarqalishida kartalar tuzilishi xam resursshunos olimlar tomonidan bajariladi. Tuzilgan xaritalardagi ma’lumotlar aniq bo’lishi kerak chunki u tabiatda o’sadigan dorivor o’simlikni topishda asosiy vosita bo’lib xisoblanadi.
Xarita ma’lumotlari o’simlikni o’sadigan joyi, avtoulov boradigan yo’llar, avtoulovdan so’ng piyoda yurib boriladigan masofa, yigiladigan turni maydoni, o’simlikni zaxirasi va boshqa omillar ko’rsatilishi maqsadga muvofik ish bo’lib, u xom-ashyo tayyorlovchi mutaxassislarga yordam beradi.
Resursshunoslik oldida turgan yana bir masala yig’ib olingan o’simlik xom ashyosidan yoki butunlay o’simlikni o’zidan unumli va kup kirrali fodalanishdir.
O’simliklarni ekib ustirishni tajriba maydonchalarida sinab ko’rib ilmiy asosli tavsiyalar berish bilan bir qatorda tabiiy xolda o’sadigan foydali dorivor o’simliklarni muxofaza qilish xam resurs­shunoslar oldidagi asosiy masalalardan biri xisoblanadi.
Botanika resursshunosligi masalalariga o’simliklar tarqalishi qonuniyatlari, geografik ma’lumotlar, xar bir o’simlikka xos tarqali­shi va foydali (dorivor) o’simliklarni tabiiy xolda uchraydigan guruxdarini (assostiastiyalarini) aniqlash kiradi.
Dorivor o’simliklarni uchraydigan yerlarini dengiz satxidan balandligi va shunga qarab o’simlikni o’sishi ko’payishi, xosildorligi, kimyoviy tarkibini o’zgarishi haqidagi ilmiy ishlar xam resursshunos olimlar tomonidan ilmiy asosda olib boriladi.
Uzbekistan florasi akademik K.Z. Zokirov klassifikadiyasiga binoan dengiz satxidan balandlikda joylashishiga qarab bir necha pogonalarga (poyaslarga) bo’linadi.
Cho’l - dengiz satxidan balandligi - 500 m.gacha
Adir - dengiz satxidan balandligi - 500-1200 m.
Tog’ - dengiz satxidan balandligi - 1200 - 2700 m.
Yaylov - dengiz staxidan balandligi- 2800 - 3800 m.gacha
Keltirilgan ushbu ko’rsatkichlar O’zbekiston misolida qabul ki­lingan bo’lib, ularni xisobot ma’lumotlariga kiritish mumkin. Ko’rsatilgan pog’onalarni (poyaslarni) ishlab chiqishda, olim shogirdlari bilan tuproq tarkibi, yogingarchilik, xavo xarorati va o’simliklarni turi va miqdorini inobatga olgan. Bu ma’lumotlar asosida xar bir o’simlik turlarini qaysi pogonada o’sib rivojlanishi haqida xulosa qilish mumkin.
Dorivor yoki foydali o’simliklarni yig’ishda o’simlikni asosiy o’sadigan joylari, u yerdan qaysi vaqtda va qancha maxsulot yig’ib olish mumkinligini aniqlab berish resursshunoslarni ishlari bo’lib, xom ashyolarni yig’ish katta axamiyatga ega. Resursshunoslar tavsiyasiga binoan ish olib borilsa, o’simlik soni va tarqalgan yerlaridagi tabiiy zaxiralariga ziyon yetkazilmaydi. Ekologik muvozanat saqlanib qoladi.
Ta’kidlash joizki, resursshunoslar dorivor (foydali) o’simlik­larni o’rganish bilan bir qatorda, fitostenozdagi barcha boshqa o’simliklarga xam ilmiy yondashib o’rganadilar.