O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat tillar pedagogika instituti filologiya fakulteti

XX asr boshlaridagi o‘zbek nasri. O‘zbek adabiyoti tarixining V tomida bu davrga shunday ta’rif beriladi: «XIX asrning 2-yarmidagi demokratik shoirlar ijodi uchun xarakterli xususiyat shundan iborat
ediki, ular xalq hayotining real manzarasini yaratib, kambag‘allarning og‘ir ahvolini haqqoniy tasvirlaydilar, mehnatkashlarni ezuvchi zolim boylar va amaldorlarning yaramas xatti-harakatlarini qoralaydilar. Ayni paytda ular boyonlarni insofga keltirish, kambag‘allarga yordam berishga ko‘ndirish mumkin deb o‘ylaydilar. Ikkinchi bosqichga o‘tib esa, qanday qilib bo‘lsa-da, jamiyatni o‘zgartirish kerakligi tushunchasi qat’iylashdi»
Darslikda aytilishicha, XX asr boshlarida yaratilgan prozaik asarlarini, asosan, ikki guruhga bo‘lish mumkin.
Birinchisi, pedagogik-didaktik asarlar. Ular jumlasiga S.Ayniyning 1909 yilda yozilgan va 1917 yilda qayta nashr qilingan «Taxzibus-sibyon» («Bola tarbiyasi»), Hamzaning 1914-1915 yillarda tuzgan «Engil adabiyot», «O‘qish kitobi», «Qiroat kitobi» singari asarlarini kiritish mumkin.
Ikkichisi, sof badiiy - publitsistik asarlar. Ular Hamzaning «Milliy roman yoxud yangi hayot», S.Ayniyning «Xonadoni xushbaxt», Qodiriyning «Juvonboz», «Uloqda», Cho‘lponning «Qurboni jaholat», «Do‘xtur Muhammadiyor», Fitratning «Sayyohi hindiy» va «Munozara» asarlaridir.
XX asr boshlaridagi o‘zbek she’riyati. Ma’rifatparvarlik. XX asr boshlaridagi ijodkorlar o‘z asarlarida asosiy e’tiborni Turkistonning qoloqligini ko‘rsatishga qaratdilar. Tavallo ijodida yevropaliklar madaniyati bilan turkistonliklar madaniyatini, o‘qish-o‘qitish ishlarini chog‘ishtirish yaqqol ko‘zga tashlanadi. Abdulla Avloniy ham Tavalloga ergashib shunday yozadi:
Boshqalar ilmu hunar soyasida yaxshi yashar,
Ilmsiz, faqir, earuratga bizar quldur, quldur.
Shuning uchun Hamza, So‘fizoda, A.Avloniy, Mirza Ho‘qandiy va boshqalar maktab ochib o‘qitishga alohida e’tibor berdilar.
XX asr boshlarida o‘zbek tilida vaqti - vaqti bilan nashr etilib turgan «Taraqqiy», «Xurshid», «Shuhrat», «Osiyo», «Samarqand», ayniqsa, «Turkiston viloyatining gazeti», «Sadoyi Turkiston» gazetalarida, shuningdek, «Buxoroyi sharif» va «Oyina» jurnallarida ma’rifatparvar shoirlarning she’rlari muntazam bosilib turishi katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Hamza, Avloniy, Fitrat, Tavallo, Ibrat, Sidqiy, Xurshid, Xoji Muin, Bahrombek kabi shoirlar bayozlari to‘plamining nashr etilishi shu davrdagi muhim voqealardan biridir.
Nozimaxonim:
Ko‘ring, do‘stlar, yuz ming voy, ayshu ishrat bir yonda,
Qashshoq, mazlum boshida qayg‘u-xasrat bir yonda.