O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat tillar pedagogika instituti filologiya fakulteti

XVII- XIX ASRLAR O‘ZBEK ADABIYOTI
REJA:

6. 
   Tarixiy sharoit va madaniy hayot.
   
7. 
   Tarixiy asarlar va tazkiralar.
   
8. 
   Badiiy adabiyot.
   
9. 
   Xalq kitoblari.
   
10. 
    Tasavvuf va diniy yo‘nalishdagi adabiyotlar.
    
11. 
    Xalq og‘zaki ijodi va tarjimachilik.
    

O‘rta Osiyo hududida XVI-XVII asrlarda davom etgan feodal tarqoqlik, separatizm jarayoni XVIII asrda yanada kuchayib, mavjud ikki xonlik Buxoro va Xiva, uch xonlikka Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonligiga bo‘linib ketdi.
Ammo xonliklar o‘rtasidagi o‘zaro kurashlar, bir xonlikning ikkinchi bir xonlik hududi hisobiga o‘z chegarasini kengaytirishi XVIII asrda va XIX asrning birinchi yarmida nihoyat darajada ko‘payib ketib, mamlakat hayotiga zarar yetkazdi, xalqning boshiga yangi-yangi kulfatlar soldi.
Buxoro, Xiva va Qo‘qonning XVIII asrdagi va XIX asrning boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy hayotini, bu o‘lkalardagi tarixiy voqea- hodisalarini bayon etishga bag‘ishlangan, fakt va materialga boyligi, uslubi va boshqa jihatlari bilan ajralib turadigan asarlardan «Tarixi Muqimxoniy», «Ubaydullanoma», «Muntaxab-ut-tavorix», «Firdavs - ul - iqbol» kabi tarixiy asarlar yaratildi. Ularning yana bir qimmati shundaki, ularda faqat tarixiy voqealarning bayoni berilib qolmasdan, madaniy-adabiy hayotga doir xilma-xil qimmatli ma’lumot va materiallar ham beriladi. Bu asarlar XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmi madaniy hayotini, badiiy adabiyotini yoritishda muhim ahamiyatga ega.
XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmida adabiyotshunoslik sohasida ba’zi ijobiy ishlar davom ettirildi. Xususan, tazkirachilik borasida Muhammad Amin bin Nurmuhammad Nasafiy tomonidan yozilgan «Mazxar ul-musannifin», Fazliy Namangoniy boshchiligida tuzilgan «Majmuai shoiron», Qori Rahmatulloh Vozeh tomonidan bitilgan «Tuhfat-ul ahbob fi tazkirat-ul asxob» asarlari maydonga keldi.
Ayniqsa, mana shu davrdagi mafkuraviy kurash badiiy adabiyotga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Ya’ni, ikki adabiyot oqimi paydo bo‘ldi.
Bulardan biri bevosita reaksion - xukmron sinfning manfaatlarini ko‘zlovchi va ikkinchi, xalq manfaatlarini ifodalagan adabiyotlardir. Mana shu ikkinchi yo‘nalish adabiyot namoyandalari taraqqiyparvar yo‘nalishni tashkil qilib, ular o‘z asarlarida xalq orzu-umidlari, maqsad-istaklarini ifoda etuvchi adiblar edilar.
Markaziy Osiyo xalqlarining XVIII- XIX asrlaridagi hayotiga nazar tashlansa, ularning hayoti va qashshoq bo‘lishiga qaramay ijodiy faoliyati so‘nib qolmaganligi e’tiborli holdir. Uning yuz minglab aqllardan tashkil topganligi va xalqning teran tafakkuri xalq kitoblarida, ularning og‘zaki ijodida sezilib turadi. Shubhasiz, XIX asrning ikkinchi yarmi xalq ijodining katta maktabi bo‘lib, Jassoq baxshi, Kichik Bo‘ron, Qo‘ldosh shoir, Suyar shoir, Xo‘janazar baxshi, Jumanbulbul kabi mashhur xalq shoiri va baxshilari yetishib chiqdi.
O‘rta Osiyoni kezib chiqqan vengriyalik sharqshunos X.Vamberi el ichida mashhur bo‘lgan «Yusufbek va Ahmadbek», «Tohir va Zuhra» kabi xalq kitoblari - xalq romanlari haqida quyidagilarni yozgan edi: «O‘zbekistonda bunday romanlar son-sanoqsiz darajada ko‘p bo‘lib, o‘zbeklar, asosan, shu xildagi asarlarni g‘oyat sevadilar. Bunday asarlarda o‘zbeklarning milliy g‘urur va iftixorini, mardlik va qahramonligini aks ettiruvchi ko‘pgina manzaralarni topish mumkin.»
XVIII asrdagi va XIX asrning birinchi yarmidagi taraqqiyparvar adabiyotning o‘sib, takomil topishida xalq og‘zaki ijodining roli va ta’siri benihoya kattadir. Xalq og‘zaki ijodi xorazmlik Nishotiy, Ravnaq, Munis, Ogaxiy; Qo‘qondagi Gulxaniy, Maxmur, Ma’dan; Buxorodagi Sobir Sayqaliy, Mujrim Obid va boshqalarning asarlariga katta material bergan. Shu davrlarda muhim asarlar yaratgan Gulxaniy, Maxmur, Munis va Ogahiylar ham o‘z asarlarida, ularning tili va uslubi ustida ishlaganlarida xalq donishmandligining mevasi bo‘lgan ajoyib naqllardan, ajdodlarning hikmatli so‘zlaridan, obrazli iboralardan, xalq yumori va askiyalaridan ustalik bilan foydalanib, ifodalanayotgan poetik mazmunni chinakam badiiy sayqallashga erishganlar.
Bu davr adabiyotida xonlar va feodallarga laganbardorlik qiluvchi kotib va shoirlar oz emas edi. Ularning manzumalari, asosan, zolim, mutaassib, axloqsiz va xiyonatchi hukmdorlarga qaratilgani uchun ular xalqqa manzur bo‘lmas edi.
Shu davrlarda hajv - satira va yumor ham ancha rivojlandi. Xalqchil shoirlar hukmronlarning ichki illatlarini, zodagonlarni rostgo‘ylik bilan tanqid qilgani uchun ta’qib, quvg‘in va jazoga uchrar edilar.
Shunday qilib, XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmi adabiyotida bir-biriga qarama - qarshi ikki yo‘nalish mavjud edi.
Feodal - klerikal adabiyot, garchi hukmronlik mavqeiga ega bo‘lsa-da, g‘oyaviy jihatdan reaksion, badiiy jihatdan shaklbozlik, radifgo‘ylik, ofarinbozlik tarzidagi istiqbolsiz adabiyot edi. Xonlarning maddoh shoirlari ijodida o‘z mohiyati bilan ikki xil taqlidchilik mavjud edi. Ularning biri shoirlarning o‘tmish maddohlariga qilgan ko‘r - ko‘rona taqlidida ham, ularning o‘zaro taqlidlarida ham amir, xonlar va boshqa feodallarning manfaatlari ko‘zda tutilar, ofarinbozlikdan nariga o‘tilmas edi. Chunki saroy ahllarining talablari va ularning adabiyotidagi tushunchalar undan nariga o‘tolmas edi. Bu o‘rinda ularga diniy-xurofiy asarlar juda qo‘l kelar, quyi tabaqalarni boshqarishda o‘sha chala dindorlar va ularning tasavvuf haqidagi chala tushunchalari o‘tkir qurol bo‘lib xizmat qilar edi.
Taraqqiyparvar - demokratik adabiyot namoyandalari ijodida davr, zamon va sharoitga ko‘ra, mahdudlikning xilma-xil ko‘rinishlari mavjud bo‘lishidan qat’iy nazar, hayot haqiqatini kuylash asosiy o‘rinni egallar edi. Bu ijodkorlar asosan Gulxaniy, Maxmur, Munis, Nodira, Uvaysiy, Ogahiy kabilar edi. Bularning g‘azallarida, qasida va qit’alarida, ruboiy va chistonlarida, zarbulmasal va dostonlarida xalq hayotiga achinish, uning orzu-umidlarini kuylash, pok insoniy ishq-muhabbat dardlariga sheriklanish, ilm-ma’rifatning ravnaqi, tinchlik va obodonchilik uchun kurash motivlari o‘z ifodasini topgan. Hayotiylik bu shoirlar ijodining asosiy xususiyati bo‘lgani uchun ular o‘z g‘azallari, dostonlarida o‘z zamonasiga mos ravishda fikrlar aytdilar, mehnat, ijod, yashash erkinligi orzulari bilan qalam tebratdilar.
XVIII asarda va XIX asrning birinchi yarmida ko‘pgina tarixiy asarlar va tazkiralar yaratilishi bilan birga, badiiy tarjima sohasida ham ancha ish qilindi. Fors-tojik tilida yaratilgan mashhur asarlar o‘zbek tiliga tarjima qilindi. Bu sohada Sayid Husayn Xorazmiy, Munis, Xoziq, Ogahiy, Volidxoja, Siddiq va Xiromiyning xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim.
Munis va Xoziq XV asrda yaratilgan Mirxondning mashhur «Ravzat - us safo» asarini o‘zbek tiliga tarjima qila boshlagan bo‘lsalar, Ogahiy Sa’diyning «Guliston» asarini, XVII - XVIII asrlarda Hindistonda yashagan Muhammad Vorisiyning «Zubdat - ul hikoyat» asarini, Kaykovus bin Vushmagirning mashhur «Qobusnoma»sini, Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston»i kabi asarlarni o‘zbek tiliga tarjima qildi.
XVIII- XIX asrlarda faqat nasriy asarlar emas, balki she’riy asarlar, poemalar ham tarjima qilindi. Bu sohada Xoja Sayid Husayn tomonidan «Vomiq va Uzro», «Eron shohi Zahir Kirmoniy», Xiromiy tomonidan «Chor darvesh», « To‘tinoma», Ogahiy tomonidan Nizomiy Ganjaviyning «Haft paykar», Xisrav Dehlaviyning «Hasht behisht», Abdurahmon Jomiyning «Salomon va Absol», «Yusuf va Zulayho» kabi asarlarining tarjimalarini ta’kidlash lozim.
Turli uslub bilan amalga oshirilgan badiiy tarjimaning hammasida ham o‘zbek xalqini qo‘shni xalqlar adabiyotining eng yaxshi va mashhur namunalari bilan tanishtirish maqsadi ko‘zda tutilgan edi. Bu davr tarjimachiligida katta yutuqlarga erishildi. Tarjimonlar asosan axloqiy-didaktik va ishqiy-romantik asarlarni tanlab tarjima qildilar. Bu o‘rinda, shubhasiz, tarjimonning dunyoqarashi, o‘sha zamondagi adabiy oqimlarga munosabati chuqur iz qoldiradi.
XVIII asr va XIX asrning boshlaridagi adabiyot o‘z o‘rnida yangi davr, yangi adabiy jarayonning debochasi sifatida tarixda iz qoldirgan. Chunki, mana shu taraqqiyparvar adabiyotgina bo‘lajak demokratik adabiyotning paydo bo‘lishiga yo‘l ochib berdi. Davrlar o‘zining tarix, falsafa, san’at va adabiyot sohalariga, davlatning butun madaniy hayotiga o‘zinig naqshin izlarini soladiki, bu naqshlar asrlar davomida o‘z mavqeini saqlab turaveradi. Toki, kelajak avlodlar uning tub moxiyatini, uning o‘z zamonasi va kelajak avlodlariga qoldirajak ma’naviyatini sarhisob qilgan holda baholayveradilar. Bu o‘rinda XVIII asr va XIX birinchi yarmi o‘tmish asrlar, ya’ni XVI- XVII asrlarga nisbatan ancha sermahsul va mazmundor davrlar hisoblanishi mumkin. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan manbalar fikrimizning isbotidir.

A D A B I YO T L A R

1. 
   Abdullaev, V., O‘zbek adabiyoti tarixi, «O‘qituvchi» nashriyoti, T-1967 y. 173 – betlar.
   

2. 
   Istoriya Uzbekskoy literaturы, izd «Fan» , T-1989 g. v 2-tomax , 2-tom str. 79-108.
   

3. 
   Munis, Saylanma, G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, T-1980 y. 3-10 - betlar.
   

4. 
   Ogahiy, Asarlar, VI jildlik, I jild, G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, T-1971 y. 5-35 - betlar.