|
Adabiyotlar:
1.O`zbek adabiyoti tarixi. 5 jildlik. 1-tom.- T.: 1977 y.
2.N.Mallaev. O`zbek adabiyoti tarixi. 1-kitob.- T.: 1969 y.
3. H.Homidiy. "Ko`hna sharq darg`alari" "Sharq". 1999 y.
4.Ye.Berezikov. "Zardusht tug`ilgan diyor" "Yoshlik" jurnali. 1991 y. 8 son.
5. Avesto. Yasht kitobi. (M.Ishoqov tarj.) –T., Sharq, 2001 y.
Takrorlash uchun savollar
1."Avesto" kitobi kimlar tomonidan o`rganilgan?
2. "Avesto" ning asosiy mohiyati nimalardan iborat?
3. Zardusht kim?
4."Avesto" ning asosiy mohiyati nimadan iborat?
Izohli lug`at:
1.Spitama, Spitamon - Zardushtning laqabi.
2.Ardvisaura Anaxita - yaxshilik va suv tangrisi.
3.Yazdon - Tangri.
4.Xum - ilohiy qudratga molik ichimlik.
6.Barsman - duo paytida koxin ishlatadigan xivichlar.
7.Otashkada - zardushtiylarning ibodatxonasi.
MAHMUD QOSHG`ARIY. (2 soat ma'ruza)
REJA
1. M.Qoshg`ariyning hayoti va faoliyatiga doir ma'lumotlar.
2. “Devonu lug`atit turk” asari. Asarning o`rganilishi,
tuzilishi.
3. Asarning adabiyotga aloqador jihatlari.
4. Devondan o`rin olgan she'riy parchalar, munozaralar hamda
maqol va hikmatli so`zlarning mohiyati.
5. “Devonu lug`atit turk” ning ilmiy adabiy ahamiyati.
Mahmud Qoshg`ariyning hayoti va faoliyatiga doir to`liq ma'lumotga ega emasmiz. Mavjud ma'lumotlarga qaraganda ota-bobolari Koshg`arlik bo`lib, XI asrda Bolasog`unda tavallud topadi. Dastlab Qoshg`arda, so`ngra Samarqand, Buxoro, Marv, Bag`dod kabi markaziy shaharlarda tahsil ko`rganidan aytish mumkinki, u yoshligidan til va adabiyot ilmiga alohida qiziqish bilan qaragan. Keyinchalik u Xitoydan tortib O`rta yer dengizigacha bo`lgan hududdagi mamlakatlarni kezib, uzoq yillar davomida turkiy xalqlar tarixi, tili, og`zaki va yozma adabiyoti, urf-odatlari, yashash tarzi, madaniyatini sinchiklab o`rganadi. Bunda u ayniqsa, turkiy so`zlarni to`plash, turkiy til va lahjalarni bir-biridan farqlash, ularni tartibga solishga harakat qiladi.
“Men turklar, turkmanlar, o`g`uzlar, chigillar, yag`molar,
qirg`izlarning shahar, qishloq, va .ovullarini ko`p yillar kezib
chiqdim, lug`atlarini to`pladim, turli xil so`z xususiyatlarini o`rganib aniqlab chiqdim. Men bu ishlarni til bilmaganim uchun emas, balki bu tillarni har bir kichik farqlarini aniqlash uchun ham qildim. Ularni har tomonlama bir asosda tartibga soldim. (D.L.T. 1-jild. T. 1960 i. 44 bet.).
Hozirgi zamon ilmida M.Qoshg`ariy XI asrning tilshunos olimi sifatida mashhurdir. Aytilganidek, say'-harakatlari so`ngida u turkiy tillar tadqiqiga bag`ishlangan “Javohir un-nahv fi lug`otit turk” (Turkiy tillarning sintaksis qoidalari) hamda “Devoni lug`otit turk” (Turkiy so`zlar devoni) nomlari bilan ataluvchi ikkita asar yaratadi. Bu asarning birinchisi yetib kelmagan yo aniqlangan emas.
“Devoni lug`otit turk” asarini olim 1074-1076 yillarda tugallab, xalifa Abulqosim Abdulloh bin Muxammad al-Muktadoga tuhfa etadi. Bu asarning 1276-77 yillarda Muhammad bin Abu Bakr Damashqiy degan kishi tomonidan ko`chirilgan bir qo`lyozmasi Istanbuldan topiladi. 1939-41 yillarda hozirgi turk tilida nashr etiladi. O`zbekistonda asarning birinchi tadqiqotchisi va qisman noshiri A.Fitratdir. S.Mutallibov asarni o`zbek tiliga ag`darib, 1960-63 yillarda nashr ettiradi.
Asar “muqaddima” va (devon) lug`at qismlaridai iborat bo`lib, so`zlar arab tili grafikasi asosida tartib bilan joylashtiriladi. “Muqaddima”da Qoshg`ariy turkiy tillik xalqlarning nomlarini birma-bir keltiradi. Ular: bajnak, qipchoq, o`g`uz, yamak, boshqird, basmil, qay, yaboqu, tatar, qirg`iz, chigil, tuxsi, yag`mo, ig`roq jaru, jamul, uyg`ur, tangut, tabg`och xalqlaridir. Shuningdek, devonda ana shu turkiy xalqlar yashagan joylarni ko`rsatuvchi doira shaklidagi xarita ham keltiriladi.
Asarning “lug`at” qismida esa ana shu xalqlarning tillari o`rtasidagi o`xshash va farqli jihatlar ko`rsatiladi, mukammal izohi beriladi. Asarda 6 mingdan ortiq turkiy so`zlarga atroflicha izoh beriladi. Bu juda katta qamrovdir. Shuning uchun ham “Devoni lug`atit turk” turkiy tilshunoslikning eng nodir yodgorligi hisoblanadi.
“Devoni lug`otit turk” faqat tilshunoslik asari bo`lib qolmay adabiyot - badiiyat ilmi uchun ham asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Ya'ni olim so`zlarni to`g`ri va chiroyli izohlash uchun 300 ga yaqin she'riy parchalar va ko`plab maqol va hikmatli so`zlarni keltiradi. Masalan: “Ulug`” so`zini “har narsaning ulug`i, kattasi” deb izohlar ekan, buning isboti uchun quyidagi she'rni keltiradi:
Ulug`luq bo`lsa sen ezgu qilin,
Bo`lgil kishi Beglar ketin yaxshi ulan.
Mazmuni: Daraja yoki martaba topsang xulqingni chiroyli qil; amirlar oldida yaxshilik yetkazuvchi, xalqning ishlarini yaxshi qabul qiluvchi bo`l..
“Ko`b” so`zining izohi uchun esa “Ko`b sukutga qush qo`nar; Ko`rkli kishiga so`z kelar, degan maqolni keltiradi. Bu: Shoxlari ko`p daraxtga qush qo`nar, yaxshi kishiga so`z (maqtov) keladi” degan mazmundadir.
Devondagi bu kabi maqollar va she'rlar turli-tuman ma'noda bo`lib, ularda real hayot lavhalari, hamda xalq ma'naviy qarashlarining muhim jihatlari o`z ifodasini topgan. Masalan:
Boqmas budun sovuq so`z,
Yudqi yuzi sapanqa.
Qazg`an ulich tuzunluk,
Qalsun yeaving yarinqa.
Boqmas jahon sovuq so`z,
Shilkim, yuzsiz baxilga,
Yoqimli bo`l, xushxulq bo`l,
Qolsin noming ko`p yilga.
Bu she'rda pand-nasihat mazmuni ifodalangan bo`lsa;
Urgan aning bilikin,
Kunda angar baru,
Qutquluqni tapingin,
Qo`zni quvaz naru.
O`rgan uning bilimin,
Borgil o`shal sari.
Qutlug` ishga bo`ysingin,
Kibrni quvgin nari.
Bunda ilmlidan ilm o`rganib, kibru havodan yiroq bo`lib, yaxshi ishlar qilishga undash mazmuni ifodalangan.
Quyidagi she'rda esa kechinma, tuyg`u va ular bilan bog`liq, ruhiy holat o`z ifodasini topadi.
Uzuk mani kuchayur,
Tun-kun turub yiglayu,
Ko`rdi ko`zum tavraqin,
Yurti qolib ag`layu.
Sevgim mening kuchayur,
Kecha-kunduz yig`layman.
Ko`rdi ko`zim ketganin,
Yurtda yolg`iz qolmayman.
Umuman olganda, devondan mehnat, mavsum, marosim, qahramonlik mazmunidagi qator she'rlar, “Qut bilgisi bilik” (Baxt belgisi-ilm). “Ardam bashi til” (Odobning boshi til). “Quruq qashiq og`iz yarmas”, (Quruq qoshiq og`izga yoqmas) kabi ko`plab maqollar borki, ular XI asr va ungacha bo`lgan davrlarga mansub bo`lgan badiiyat namunalaridir.
Shuningdek, devonda nisbatan kattaroq hajm va kengroq mazmunga ega bo`lgan tabiat hodisalari, urushlar tasviri, alplar vafotiga bag`ishlangan she'r va rivoyatlar ham o`rin olgan. “Qish va Yoz munozarasi”, “Alp Er To`nga marsiyasi”, “Iskandar” haqida hikoyatlar shular jumladandir.
Xulosa qilib aytganda, “Devoni lug`otit turk” turkiy xalqlarning islom istilosigacha bo`lgan davrlari hayoti, tili, badiiyati, xususan, she'riy janrlari, shakli, tasvir vositalari haqida tasavvurlar beruvchi adabiy yodgorlik ham hisoblanishi bilan qimmatlidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
