O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

турк» аенри
ва у 
п и н г
туркий 
халклар мадапияги хамда
ж адон цивидизаииясида т у и ан уряи. 
Х алкаро конф еренция материаллари. Самарканд, 2002.
521

---

yoyiladi. Y usuf Xos Hojib ana shunday davlatning buyuk hukmdori -
Alp Er T o‘ngani bilimli, zakovatli, dono inson bo ‘lganligi, tojiklar uni 
Afrosiyob deb atashganliklarini qayd etadi180. M ahmud Koshg‘ariy esa 
uni K oshg‘arda yashaganligini ta ’kidlab, «yo‘lbars kabi kuchli bahodir 
odam »181
ekanligi to ‘g ‘risida xabar beradi.
U lug‘ hukm doming fojiali o ‘limi turkiylarni chuqur qayg‘uga so- 
ladi. Xalqning qayg‘u-alamlari marsiyaning yuzaga kelishiga sabab 
b o ia d i. M ahmud Koshg‘ariy turkiy urug‘lar yashaydigan hududlami 
kezib chiqar ekan, Alp Er T o ‘nga haqidagi marsiya parchalarini yozib 
oladi va «Devonu lug‘otit turk»ka kiritadi.
M arsiya asar tarkibida tarqoq k o ‘rinishda uchrasa-da, olimlar ora­
sida uni yaxlit tugal holda tiklashga harakatlar b o ‘lgan. Bunday ishni 
dastlab Fitrat amalga oshiradi va 10 ta to ‘rtlikni jam lab, «Eng eski turk 
adabiyoti namunalari» (1927) kitobiga kiritadi.
M arsiyada tasvirlanishicha, Alp Er T o‘nganing o ‘limi turkiylaming 
kuchsizlanishi, bilim ahlining e ’tibordan chetda qolishi, ezgu ishlaming 
kamayishi va yovuzlikning kuchayishiga olib keladi. Hatto beklar ham 
qayg‘uga botadilar:
Beglar atin arg‘urub,
Q azg‘u ani turg‘urub,
Mengzi yuzi sarg'arib,
K o ‘rkum anga to ‘rtulur.
Mazmuni: amirlar otlarini charchatib keldilar. Q ayg‘u beklami oz- 
dirdi, yuzlari za’faron surgandek juda sarg‘aydi.
M arsiya bandlaridan biridagi barchaning bo‘ridek ulub, yoqa yir- 
tib y ig ‘lashi - qattiq qayg‘uga botishi Alp Er To‘nganing mard, jasur, 
olijanob kishi ekanligi va xalqning unga hurmati yuqori bo ‘lganligini 
ko ‘rsatadi:
Ulushib eran bo' rlayu,
Yirtin yaqa urlayu,
Siqrib uni yurlayu,
180 Ю суф Х ос Х ож иб. КУгадгу билиг. Тошкент, Фан, 1971. Б. 102.
181 К ош гарий М . Девону лу то ти тту р к. 3-том. Тош кент, Фан, 1963. Б. 379.
522

---