O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Bu o'rinda “hoi”, “qol” so‘zlari ostidagi tushunchalar yuqoridagi
“ahli nazar” va “nuri basar” iboralarini to‘ldirib keladi. Zotan, “hoi” ahli
- nuri basarlardir, ulaming tasawurlari ilohiy jamolni mushohada qila
boshlaydi, ular tili bilan emas, dili bilan so ‘zlay boshlaydi 
(Kornilov N.
Yuqoridagi asar, 30-b.). Ayni paytda “qol” ahli - ahli nazarlardir. Ular
zohiriy ilmlar, jumladan, shariat ilmi sohiblaridir. Zohir ham, botin ham
so ‘zda ifoda topishiga Xorazmiy alohida urg‘u berishni maqsad qilib
qo‘ygan.
Xorazmiy, qimmatli umr o ‘tib ketadi, so ‘z - durdir, so‘z dunyoda
zurriyot kabi qoladi, deb bu bobni tugatar ekan, o ‘z asarining mazmun-
mohiyatini alohida ta’kidlayotganday bo‘ladi.
“Musannifning vasfi xoli” bobida shoir oldingi bobdagi mahzun
kayfiyatni davom ettiradi. Xorazmiyning mahzun kayfiyatiga sabab -
g ‘am bilan oshno bo‘lganida, ulfati va hamsuhbati g ‘am ekanligida. Shu
bois uning ko‘z yoshidan - boda, bag‘ridan - kabob, yurak dardidan -
nuql (gazak), fig‘onidan - rubob kuyi yaralgan va keyingi baytlarda ham
shu ruh davom etgan.
Ammo Xorazmiy shu kayfiyat bilan cheklanib qolmaydi. Uning
o ‘git va nasihatlari mahzun kayfiyatiga hamohang emas. Bu kayfiyatdan
maqsad - “m o‘jizatek so ‘z” yoki “anglagutek ko‘z” orqaii ilohiy sirlami
444

---

anglashga da’vat qilishdir. Quyidagi bayt bu maqsadni yanada ochiqroq
ifoda etadi:
So‘zda kerak ma’niyu ma’nida zavq,
So‘zlaguvchida so‘z uchun dardu shavq.
So‘zdagi ma’ni - ishqning mohiyati, ma’nidagi zavq - ilohiy mu-
habbatdan zavqu sururga to‘lishdir, dardu shavq - ishqning alangalanishi
va oshiqning riyozatidir. Bularning manbai esa so ‘zdir.