O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Hikmat. 
“Qisasi Rabg‘uziy”da hikmat shakl tomondan rivoyat, 
hikoyat janrlaridan farq qilmaydi. “Qisasi Rabg‘uziy”dagi hikmat “bi- 
limdonlik”, “donishmandlik” m a’nosidan tashqari, “sir” m a’nosida ham 
ishlatilgan, shu bois Rabg‘uziy hikmatlarida falsafiy mazmun yetakchi- 
lik qiladi.
Rabg‘uziy hikmatga o ‘z asarida alohida urg‘u beradi va hikmatni 
qissa janrining kaliti sifatida talqin qiladi - qissadagi m a’lum bir vo- 
qeaning sabab va natijasini ochish, uning mohiyatini kitobxonga yetka- 
zish uchun hikmat keltiradi. Asosiy gap - hikmatning maqsadida, “sir”ni 
o ‘quvchiga yetkazishda. Bu hikmatlarda javonmardlik va faqirlikni 
ulug'lash o‘z ifodasini topgan. Ilk hikmat “Qissai Odam safiy alayhis- 
salom”da bor. Rabg‘uziy bu qissada Odam alayhissalomning jannatga 
kirish siri nimada edi, degan savolga javob berar ekan, 
“mo ‘minlarning
tanini, molini sotg'in olib, ujmox (fannat)bergusini, ко ‘rulmagan nar­
sani b a y’ (savdo) qilmoq shariatda ravo bo'lmaz teb ujmoxga kivur
(Hrity
'ganlarini (1, 22-b.) asosiy sabab qilib ko‘rsatadi. Bu masalada 
ulamolar o'rtasida ixtilof borligi haqida ham xabar berib o‘tadi.
Rabg'uziy o ‘z hikmatlari “sir”ini faqat savol va javoblarda kashf qi­
ladi. Hikmatlaming janriy belgilari savol va javoblardadir (1; 24, 25-b.).
Ayrim hikmatlarda biron toifaning alomatlari bilan tarixiy voqea va 
tarixiy shaxslaming sifatlari uyg'unlashtiriladi. Luqmoni hakim valiy- 
laming alomati haqida so‘z yuritgan hikmatda ayni shuni ko‘rish mum­
kin. Luqmoni hakim quyidagi uchta alomatni valiylarga xos deb aytadi: 
birinchisi - javonmardlik, ikkinchisi - yomon xulqdan, hasad va kindan 
xalos ekani, uchinchisi - ulamo va fuzalolar bilan do‘stligi. Ayni paytda 
bu uch alomatni Muhammad a.s.hayotiga bog‘laydi;
Bilgilkim, Abu Bakr Siddiq va Umar ibn al-Xattob raziyallohu 
anhumo Rasul alayhissalomning qayin otalari erdilar. Oysha va Hafsa 
yo‘lindin. Yana Usmon va Ali raziyallohu anhumo kuyavlari erdilar.
250

---

Usmon raziyallohu anhu Ruqayya sababidan. Ul vafot bo‘ldi ersa yana 
Ummi Kulsumni berdi. Aning uchun Zunnurayn atandi. Yana Ali razi­
yallohu anhu Fotima yo‘lindin kuyav erdi teb aymishlar.
Bu hikmat savol va javob asosiga qurilmagan. Garchi shunday 
bo‘lsa-da, Muhammad a.s.ning sifatlari valiylarda bor ekaniga ishora 
qilgani hikmatlami birlashtiradi.