O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Ikkinchidan,
Oltin 0 ‘rda davlatidagi madaniy-adabiy hayotning ta- 
komili natijasida o ‘zbek adabiyotiga yangi janr -
noma janri
kirib keldi. 
Xorazmiyning birinchi marta o‘zbek tilida yaratilgan “Muhabbatnoma” 
(1353) asari buning dalilidir.
Uchinchidan,
Oltin 0 ‘rdadagi adabiy muhitning e’tiborga molik 
jihatlaridan yana biri taijimachilikka alohida e ’tibor berilganidir. Tur­
li tillardan o ‘zbek tiliga nodir asarlaming taijima qilingani bevosita va 
bilvosita Chingizxon hamda uning farzandlari olib borgan siyosat, yerli 
aholiga bo‘lgan ehtirom samarasidir. Chingiziy hukmdorlar farmonlarini 
turkiy tilda e ’lon qilganlari, eski uyg‘ur-turkiy yozuv asosida mo‘g ‘ul 
yozuvini yaratib, mo‘g‘ul davlatida yangicha madaniy taraqqiyotga asos 
solganlari buning yana bir dalilidir.
Chingizxon avlodlarining muruwatpeshaligi va yerli aholiga xayri- 
xoh munosabatlarini Oltin 0 ‘rda xonlari davom ettirdilar. Oltin 0 ‘rdada 
o‘zbek tilida yaratilgan har bir asaming yuzaga kelishida biron hukmdor- 
ning ta’siri bor. Qutbning “Husrav va Shirin”i taijimasi shahzoda Tini- 
bekka bag‘ishlangan. “Muhabbatnoma” aynan o ‘zbek tilida Muhammad 
X o‘jabekning homiyligi va taklifi bilan, “Qisasi Rabg‘uziy” Xorazm 
beklaridan To‘qbug‘abekning iltimosi bilan yozilgan va h. Bulardan 
tashqari, til jihatdan “Qisasi Rabg‘uziy”ga yaqin bo‘lgan “Tafsir” va 
“Siroj ul-qulub” asarlari ham Oltin 0 ‘rdada yaratildi.
Shu o ‘rinda bir dalilni ta’kidlab o ‘tish o ‘rinlidir. Oltin 0 ‘rda xonla- 
rining shaxsiy fazilatlari haqida tarixiy asarlarda m a’lumotlar bor. Jum­
ladan, Rashididdin Fazlulloh Hamadoniyning “Jome’ut-tavorix”, Mirzo 
Ulug‘bekning “To‘rt ulus tarixi”, Mirzo Muhammad Haydar Ayoziy- 
ning “Tarixi Rashidiy” (44-bet) asarlarida berilgan m a’lumotlar buning 
bir dalilidir. Jumladan, Mirzo Muhammad Haydar Ayoziyning “Tarixi 
Rashidiy” (1541-1546-yillarda fos tilida yozilgan; 1837-1838-yillarda 
Xoja Muhammad Sharif tomonidan turkiy tilga tarjima qilingan) asarida 
Jo‘jining yettinchi avlodi Jonibek xon haqida to ‘xtalib: “Bisyor hamida 
xisol neku a f ol erdilar - ya’ni ko‘p maqtovli xislatlari bor, go‘zal fe’l- 
atvorli edilar”89, deb ta ’rif beradi.
89Mirzo Muhammad Haydar Ayoziy. Tarixi Rashidiy. - Т.: “0 ‘zbekiston” nashriyoti. 2011,44-b.
227

---

Albatta, Oltin 0 ‘rda abadiy davlat bo‘lib qola olmadi. Shahzoda­
lar o‘rtasidagi mulkparastlik, hukmronlikka intilish Oltin 0 ‘rdani ich- 
dan yemira boshladi. Oltin 0 ‘rda, Tovka Temur va Shaybon sulolalari 
o ‘rtasidagi ixtiloflar XTV asming 60-yillarida kuchaydi. Aslida tanazzul 
alomatlari Oltin 0 ‘rda ikkiga - Ko‘k 0 ‘rda va Oq 0 ‘rdaga bo‘linib ket- 
gan paytda boshlangan edi. Ayniqsa Jonibek davrida (1340-1357) tanaz­
zul tezlashdi.
Oltin 0 ‘rda davlatining tanazzuliga yana bir sabab - bu davlatdagi 
iqtisodiy buhronlar, ishlab chiqamvchi kuchlar izdan chiqib borayotgani, 
hunarmandlaming va boshqa tabaqa aholining katta qismi qashshoqlas- 
huvi, faqat mahalliy bozorlar bilan chegaralanib qolingani edi. Shubha- 
siz, iqtisodiy va siyosiy zaiflashuv Oltin 0 ‘rdaning adabiy hayotiga ham 
ta’sir ko‘rsatdi. Oltin 0 ‘rda adabiy hayoti iqtisodiy va siyosiy buhronlar- 
ga aralashib, tanazzulga yuz tutmasligi uchun vaziyatni ham, makonni 
ham o‘zgartirishiga to‘g‘ri keldi. Adabiy hayot tamomila o ‘zga yurtga -
Misrga ko‘chdi. Bu adabiyot ravnaqi uchun Misrda barpo etilgan turkiy 
qavmlar davlati asos bo‘ldi.