O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Mamluklar davlatining qisqacha tarixi. Bu davlatdagi ijtimoiy-
siyosiy va madaniy hayot. 
Tarixda Mamluklar davlati deb nom olgan 
bu davlat hukmdori Iziddin Oybeg nomi bilan b o g iiq bo‘lib, 1250-yili 
tashkil topgan.
Mamluk - qul deganidir. Bu davlatning tashkil topishida Misrga 
sotilgan sobiq qullardan qipchoqlar, cherkaslar, gmzinlar muhim rol 
o ‘ynadi. Misr podshohi as-Solih Ayub vafot etgandan keyin, to uning 
o ‘g ‘li Turon shoh taxtga kelgunga qadar podshoh Ayubning askarlari 
Misrga salib yurishlari qilgan Lyudovik lXning askarlarini tor-mor qi­
lib, uni asirga oldilar. Ayubning lashkarlari mamluklardan iborat edi. 
Shu tariqa mamluklar Misrda mavqeini mustahkamlar oldilar. Oradan 
to ‘rt hafta o‘tgach, Ayubning o‘miga taxtga o‘tirgan Turon shoh mam­
luklar tomonidan o ‘ldirildi. Mamluklar davlatiga Ayubning bevasi Sho- 
jar ad-dur o‘tirdi. Oradan bir necha oy o ‘tgach, Mamluklar davlati taxtini 
Iziddin Oybeg egalladi.
Mamluklar davlati 1250-yildan XVI asming boshlarigacha -
1516-1517-yillargacha Misr va Suriyada hukmronlik qildi. Mamluklar- 
ning birinchi hukmdori Iziddin Oybeg ham asli qipchoq qavmidan edi. 
Qipchoqlaming mavqei Misrda baland bo‘lgani uchun hokimiyatni ular 
boshqardi. Taxminan 1260-yillargacha Mamluklar davlatida parokanda-
228

---

lik b o lib turdi. 1260-yili Rukniddin Boybars taxtga o‘tirib, o ‘zini Misr 
sultoni deb e ’lon qildi. U kelib chiqishi bo‘yicha Xorazmdan edi. U 
taxtga o ‘tirgach, Misming Oltin 0 ‘rda bilan aloqalari jonlandi, tarixiy 
asarlar yaratish y o lg a qo‘yildi. Turkiy sulolalar va xalqlari haqida tari- 
xiy-geografik m a’lumotlami o‘z ichiga olgan qomuslar yaratildi. Misrda 
sulton Boybarsning tarjimai holiga bag‘ishlangan tarixiy asar yozildi. Bu 
asami Boybarsning kotibi Abdu Zohir yaratda. Asarda Oltin 0 ‘rda bilan 
munosabatlar to‘g ‘risida m a’lumotlar keltirilgan, Qrimdan Volgaga qa­
dar qisqacha yo‘l ko‘rsatkich berilgan, Qrim aholisi haqida etnografik, 
ma’rifiy m a’lumotlar keltirilgan. Bu paytda Dashti Qipchoqdan kelgan 
ko‘p aholi yashardi.
Boybars mamluklar davlatini mustahkamladi, har bir shaharda doi- 
miy armiyasini tashkil qildi. Davlat ichida tartib-qoidani mustahkam qil­
di. Saroydagi o‘zaro nizolarga tamomila barham berdi. Mamluklar dav- 
lati shu qadar gullab-yashnadiki, Boybarsgacha ham, undan keyin ham 
bu darajada rivojlanmagan edi. Mamluklar davlatiga dunyoning hamma 
tomonidan savdogarlar keladigan b o idi, daryolarga ko‘priklar, har bir 
ehaharda masjidlar baipo qilindi. Boybars Sharqdagi hamma arab yerla- 
rining, Saljuqlar va 0 ‘rta Osiyoning, Armaniston olkalarining hukmdo- 
ri b o lib qoldi. Atrofdagi hamma davlatlar mamluklar bilan hisoblasha- 
digan b o id i.90
Boybars sulton bolganda, qipchoq yerlari Oltin 0 ‘rda davlatiga 
qarar, bu davlatni mo‘g ‘ul xonlaridan Berka (1256-1266) boshqarardi. 
Boybars unga maktub yuborib, do‘stona aloqalar o ‘matishni taklif qildi. 
1262-yili har ikkala davlat o‘rtasida do‘stona aloqalar o ‘matish maqsa- 
dida Boybars o ‘z elchisini jo ‘natdi. Shundan so‘ng Oltin 0 ‘rda va Mam­
luklar davlati o ‘rtasida harbiy, savdo, madaniy aloqalar tnustahkam 1 andi.
1277-yili Boybarsni o ‘zining vaziri, qipchoqlardan b o ig an Qolo- 
vun zaharlab oldirdi. U Damashqda dafn etildi. Shunday qilib, Boybars 
Sulton mamluklar davlatini qudratli saltanatga aylantirib, Misr va Suriya- 
ni salib yurishlaridan, m o‘g ‘ullar hujumidan himoya qildi.91
Mamluklar davlati bilan Oltin 0 ‘rda o ‘rtasida Rukniddin Boy­
bars o ‘matgan aloqa keyinchalik har ikkala davlat taqdirida muhim rol 
o‘ynadi. Ayniqsa, Oltin 0 ‘rda madaniy va adabiy muhitining yashab qo- 
lishi uchun zamin yaratildi. Boybars ilk bor Oltin 0 ‘rda xoni Berkaga
“ Gumilevicakulichki net/HE2/
" tarihi-tulgalar kz/ru/beibars-sultan.
229

---

maktub yuborgan paytda, Oltin 0 ‘rda tanazzulga yuz tuta boshlagan edi. 
Adabiy muhit asta-sekin Misrga ko‘cha boshladi. Misr Maluklar davlati- 
dagi adabiyot bilan Oltin 0 ‘rdadagi adabiy jarayonni turkiy til birlashtir- 
di. Misr-turk davlatidagi badiiy asarlaming til xususiyatlari chig‘atoy tili 
yodgorliklari bilan qiyoslanganda, qipchoq tili elementlari asosiy o ‘rin 
tutgani kuzatiladi. Zotan, Oltin 0 ‘rdada qipchoq tili asosiy til edi. Shu 
bilan bir qatorda, o‘g ‘uz tili elementlari ham ko‘p ekani kuzatiladi. Bu 
to‘g ‘rida mashhur turkiyshunos Amir Najip alohida tadqiqot yaratgan.92
Oltin 0 ‘rdada shakllangan turkiy adabiy va ilmiy muhitning Misrda 
mustahkam qaror topib borganini o ‘sha davrda yaratilgan ilmiy asarlar 
ham tasdiqlaydi. Turkcha-arabcha lug‘atlar (muallifi noma’lum “Tarju- 
moni turkiy va ajamiy va m o‘g ‘uliy va forsiy” lug‘ati, Abu Xayyonning 
“Kitob al-idrok li-Lison al-Atrok” nomli leksika va grammatikaga oid 
asari, muallifi noma’lum “At-Tuhfat az-Zakiya fil-lug‘atit-turkiya” nom­
li leksika va grammatikaga oid asar, Jamoliddin Turkiyning “Bulg‘ot” 
nomli qipchoq tili lug‘ati va h.) buning bir dalilidir.
Umuman, Oltin 0 ‘rda va Misr mamluklar davlati turkiy xalqlar ma­
daniy va adabiy hayotida katta iz qoldirdi.
92Наджип A.H. Еульгура и тюркоязычная литература Мамлюкского Египта X IV века. ■
Туркестан, 2004.