O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti tasviriy san’at va mehnat ta’lim fakulteti

modali innovatsiya
si deb nomlanadi. Innovatsiya moda standartida, moda ob`ektida 
va ob`ektni (insonda, kiyimda moda ob`ektlarida o`zgaradigan xossalari quydagilar: rang, 
uzunlik, hajm va b.) yoki faqat standartni (masalan, libosning qandaydir odatiy detalini yangi 
usulda qo`llash) o`zgarishiga yoki ob`ektdan voz kechishga olib keladi. 
Modaning innovatsiyasini har xil usullar bilan ijro etilishi mumkin: 
- an`ana 
orqali, 
qachonki 
moda 
namunasi 
utmish 
modadan 
taqlid 
etish 
(retro moda); 
- boshqa 
madaniyatlardan 
yoki 
madaniyat 
sohalaridan 
taqlid 
etish. 
Libosda 
yangi 
moda 
g`oyalar, 
uslublar 
va 
elementlar 
tasviriy 
san`atdan 
(masalan, 
1930yy. 
modasida 
syurrealizm 
uslubiy 
yo`nalishi), 
“ekzotik” 
mintaqalardan 
(modada 
etnik 
uslubi), 
yoshlar 
submadaniyatidan 
(1990 
yy. 
granj 
uslubi) 
paydo bo`ldi; 
- ixtirolar 
orqali 
(innovatsiya) 
- 
modada 
chinkam 
yangi 
elementlarni 
yoki 
elementlarni yangicha kombinatsiyalash. Ko`pincha bu usul yangi materiallar va 
texnologiyalar 
paydo 
bo`lishi 
bilan 
bog`liq. 
SHunday 
“kashfiyotlar” 
sifatida 
1930 
yy. 
E.Skap`yarelli 
taqdim 
etgan 
plyonkadan 
ishlangan 
kiyimi, 
1960 
yy. 
P.Rabanani 
plastik 
va 
metalldan 
ishlagan 
kiyimi, 
mini-moda, 
kiyimnig 
yangi konstruktsiyalari va b. 
Moda tadqiqotchilari modada quyidagi tsikllarini aniqlashdi: 

---

26 
- yangi 
moda paydo bo`lishi 
bir necha bosqichlardan iborat: 
yangi 
modani 
ixtiro etilishi, unga nom berilishi, moda peshqadamlarni paydo bo`lishi; 
- modani ommabop tarqalishi (taqlid bosqichi, “chupqi”, adaptatsiyasi) ikki bosqichdan 
iborat: modaga norasmiy peshqadamlari va so`ng ko`pchilik qo`shiladi; buyum ommabop ishlab 
chiqarilganda moda o`ziga xosligini yo`qotadi, peshqadamlar yangi modani qidirib topadi; 
- moda 
inqiroz 
bo`lganda 
bu 
kiyimlarni 
odatda 
“konservatorlar” 
(modadan 
ortda qolganlar) kiyishadi. 
Bozor iqtisodida modani o`ziga xos roli - iste`mol tsikllarini qisqarishiga sabab bo`ladi. 
Buyumlar imidjini ongli ravishda tez o`zgartiriladi, buyumlar dizayni loyihalaganda estetik va 
fizik eskirishini nazarda tutilib. SHu bilan, ishlab chiqaruvchi buyumlar bilan foydalanish 
muddatini kamaytirib, yangilarni sotib olishga majbur etadi (kommertsiya dizaynida 
rivojlantirilgan eskirish kontseptsiyasi). 
Modani prognozlash. 
Modani tsiklsimon rivojlanish qonuniyati uni prognozlashga imkon 
beradi. 
Prognoz – bu kelajakda ob`ektnig xolatini ilmiy asoslangan mulohazasi. 
Prognozlar vaqt davomiga ko`ra quydagicha farqlanadi: operativ – bir oygacha; qisqa 
muddatli – bir oydan bir yilgacha; o`rta muddatli – bir 
yildan besh yilgacha; uzoq muddatli - besh yildan 15 yilgacha; cheksiz muddatli - 15 yildan ko`proq. 
SHunisi ayonki, modani prognozlash maxsulotni ommabop ishlab chiqaradigan 
korxonalarning talablari bilan bog`liq: uni ishlab chiqarishni rejalashtirish zarurligi, yangi modali 
namunalarnini paydo bo`lishini rejalashtirsh, yangi texnologiyalarni o`zlashtirish, yangi 
konstruktsiyalarni yaratish zarurligi bilan asoslangan. 
YAngi kiyimlar kollektsiyasi taxminan yarim yildan oldin namoyish etiladi, loyiha esa 1-
1,5 yildan oldin qilinadi. Ko`pincha qisqa va o`rta muddatli prognoz qilinadi. 
Prognozlash asosida kelajak to`g`risida uch o`zaro bog`liq manbalar mavjud: 
1) 
prognozlanadigan 
ob`ektni 
taraqqiyot 
istiqbolini 
ma`lum 
jarayonlar 
va voqealar analoglari bilan 
solishtirish. 
Modani 
prognozlaganda 
san`at asarning yangi rag`batlarini taqqoslash: me`morchilikda formal–estetik tilini, 
haykaltaroshni, rang tasvirni, komp`yuter grafikani va b. o`rganish; 
2) o`tmishida va hozirgi vaqtida rivojlanish qonuniyatlari ma`lum rag`batlarni kelajakda 
shartli davomlash (ekstrapolyatsiyalash). Modani tsiklsimon rivojlanishi shunday prognoz qilish 
uchun imkon beradi; 
3) 
kutayotgan 
yoki 
hohlayotgan 
shartlarga 
mos, 
ularni 
istiqboli 
ayon 
bo`lgan modellarni yaratish. Dizaynda shunday modelni futuroloyiha deyishadi. Ularga avangard 
dizaynerlar 
kiyim 
kollektsiyalarini 
kiritish 
mumkin. 
Modani prognozlash uchun ikki umuman har xil yo`llarni ajratish mumkin. 
Birinchi yo`lni rus nazariyachisi A.Gofman “fatalistik” deb nomlagan moda tsikllarini 
tabiiy tsikllariga o`xshatib (mavsumlar almashgan kabi moda ham almashadi). Kostyum 
dizaynida bu usul kiyim shaklini va uni tarkib elementlarini prognozlashni nazarda tutadi. 
SHunday yo`lni “shakllik ” deb nomlansa bo`ladi, chunki faqat kostyum shakli, ya`ni stabil 
elementlari tadqiqot etiladi. T.V. Kozlovaning tadqiqoti bo`yicha bu qonuniyatlarni aniqlash 
uchun ma`lum vaqt davomida kostyum shakllari tahlil etilishi kerak. Ushbu tadqiqotga ko`ra 
kostyum shakli oddiy geometrik shakllarga yaqinlantirilganda oval, to`g`riburchak va 
trapetsiyadan iborat. Tahlil asosida kiyimnig shakli, uzunligi, shaklning yuzalari, bel chizig`ini 
joylanishi va b. xususiyatlari orasidagi o`zaro aloqalar aniqlanadi. So`ng jamlangan nazariy yoki 
formalizatsiyalangan “moda modeli” tuziladi - kostyumda modali shakllari takrorlanishi 
(matematik modeli) va moda tsikllari aniqlanadi. 
Aniqlangan kostyum shaklini rivojlanish rag`batlari kelajakka shartli davom etiladi 
(ekstrapolyatsiya qilinadi) va kerakli vaqtga kostyum shakli prognozlanadi. SHunday usulda 
kostyumning rangi, materiali, naqshi va boshqa xususiyatlari, kostyum shakli tarkibi o`zgarishi 
bilan bog`lanib, prognozlanishi mumkin. 

---

27 
Ammo, bu usulni bir necha kamchiligi bor, chunki bu erda prognoz faqat bir manbaga – 
kostyum an`anasiga asoslanadi. A.Gofman fikri bo`yicha dizayner bu holda o`tmishni 
zamonaviy qilishadi yangilikni yaratmasdan. 
Modani prognozlash ikkinchi yo`li modani barcha tarkibiy qismlariga taaluqli, bu uslda 
insonlarning turmush tarzinining turli tomonlari va ularning ehtiyojlari prognozlanadi. Bu holda 
ayrim moda (kostyum shakli) emas jamoa taraqqiyoti prognozlanadi. 
YAngi buyum aynan iste`molchilarni ehtiyojlaridan boshlanadi, yangi buyumni (modani) 
yaratuvchisi – iste`molchidir, shuning uchun modanining prognozi uni ijtimoiy ehtiyojlarini 
prognozi bilan chambarchas bog`liq. 
Buyum ehtiyoji tarqqiyotining bosqichlari uch aspektda bo`lishi mumkin: 
1) ehtiyoj 
– holat, qachonki iste`molchiga ob`ekt noma`lum yoki faqat 
loyihalanishga imkon borligi mavjud; 
2) ehtiyoj 
– 
intilish, 
qachonki 
iste`molchi 
ob`ekt 
bilan 
tanishish, 
ammo u ushbu ob`ektga erisha olmaydi; 
3) ehtiyoj – yo`naltirish, qachonki iste`molchi ob`ektni o`zi tanlaydi. 
Moda prognozi ijtimoiy prognozlarga asoslanadi, ya`ni ijtimoiy 
ehtiyojlarga, 
turmush 
tarziga, 
demografik 
va 
ta`minlaganlik 
darajasiga 
va 
h.k. 
Ijtimoiy 
prognozlar 
aholiy 
va 
ekspertlarni 
anketa 
surovi, 
insonning 
yoki ijtimoiy guruhni, insonni yashayotgan buyum muhiti, yashash sharoiti va 
x.k. 
asosida 
prognoz 
qilinadi. 
Aynan 
shunday 
ma`lumotlar 
kelajak 
modani 
pronozlashga 
imkon 
beradi. 
Prognoz 
bilan 
shug`ullanadigan 
mutaxassislar- 
“trend-skaut”lar, 
ular 
tasodifiy 
modani 
o`rganishadi, 
diskoteka, 
preme`ralar, 
ko`p 
odamlar 
yig`ilgan 
joylarga 
(rok-kontsertlar, 
stadionlar, 
savdo 
markazlr 
va 
x.k.) 
borib, 
yangi 
tamoyillarni 
aniqlaydi. 
Masalan, 
kiyimni 
noan`anaviy 
kiyish 
usulini, 
elementlar 
birikmasini, 
muayyan 
uslublarni 
hohlanishini. 
Bundan 
tashqari 
ular 
modada 
dizayner- 
avangardistlarning 
so`ngi 
kollektsiyalaridan 
kelajak 
modaning 
elementlarini 
ular 
anglashi 
mumkin. 
Yrik 
kompaniyalarda 
albatta 
shunday 
tadqiqot bo`limlari bo`lishi lozim. 
Modaga umuman orientatsiya etish faqat modani e`tiborga olishinigina nazarda tutmaydi, 
balki unga ta`sir etish, uni boshqarishga imkon beradi. Modani effektiv boshqarish uchun faqat 
muayyan ko`p g`oyalarni mavjudligi emas, balki uni paydo bo`lish va o`zgarish ijtimoiy 
sabablarini tushinish kerak.