O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

2-chizma. Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashning yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli.
Chizmada iqtisodiy muvozanatga E nuqtada erishiladi, ya‘ni aynan shu nuqtada ishlab chiqarilgan sof milliy mahsulot hajmi (SMM_E) iste‘mol qilingan mahsulot hajmiga (C+I_n)_E teng keladi.
To‗la bandlik sharoitida yalpi sarflar SMM hajmi bilan mos kelmasligi mumkin. Bu mos kelmaslik chizmada retsession yoki inflyatsion farq ko‗rinishida ifodalangan. Yalpi sarflarning SMM hajmidan kam bo‗lgan miqdori retsession farq, yalpi sarflarning SMM hajmidan ortiqcha bo‗lgan miqdori inflyatsion farq deyiladi.
Jamg‗arma va investitsiyalarni taqqoslash usulining mohiyati shundaki, ishlab chiqarilgan mahsulotning har qanday hajmi shunga mos daromad hajmini beradi. Biroq aholi bu daromadning bir qismini iste‘mol qilmasdan jamg‗armaga qo‗yishi mumkin. Jamg‗arma ―sarflar — daromadlar‖ oqimidan potentsial sarflarni olib qo‗yish hisoblanadi. Bunda jamg‗armaga qo‗yilgan mablag‗ investitsiyalar bilan to‗liq qoplansa, yalpi sarflar ishlab chiqarish hajmiga teng bo‗ladi (3-chizma).
Jamg‘arma (S) va

SMM
3-chizma. Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashning jamg‗arma va investitsiyalarni taqqoslash usuli.
Investitsion sarflarning ko‗payishi ishlab chiqarish hajmi va daromad darajasining o‗sishiga olib keladi. Bu o‗zaro natija multiplikator samarasi bilan izohlanadi. Multiplikator tushunchasi «ko‗paytiruvchi» degan ma‘noni anglatadi. Multiplikator samarasining mohiyati investitsiya hajmining o‗sishi jamiyat milliy daromadining unga nisbatan ko‗proq o‗sishiga olib kelishi orqali ifodalanadi.
Multiplikator samarasi — bu sof milliy mahsulot o‗zgarishining investitsiya sarflaridagi o‗zgarishga nisbati:
Re al sof milliy mahsulot o'zgarishi

Multiplikator samarasi.
Investitsiya sarflaridagi o'zgarish
Yoki, multiplikator koeffitsiyentini quyidagicha ifodalash ham mumkin:
1 1

k.
1 MPC MPS
Bundan kelib chiqqan holda:
R eal SMMdagio'zgarish multiplikator koeffitsienti investitsiyalardagio'zgarish.
Investitsion sarflardagi o‗zgarishdan tashqari iste‘mol, davlat xaridi yoki eksportdagi o‗zgarishlar ham multiplikator samarasiga ta‘sir ko‗rsatadi.
Shu o‗rinda ta‘kidlash lozimki, jamg‗arma va investitsiya darajasi ham o‗ziga xos chegaralarga ega bo‗lib, bu borada klassik va keynscha qarashlar tafovutlanadi. Klassik nazariya qarashlariga ko‗ra, jamg‗arma investitsiya manbai bo‗lib, jamg‗armaga nisbatan moyillikning yuqori darajasi muqarrar ravishda iqtisodiyotning yuksalishiga olib keladi.
Keynscha nazariya esa klassik talqinga qarshi chiqib, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon o‗zgacha kechishi ta‘kidlanadi. Chunki, rivojlangan mamlakatlarda jamg‗armaga bo‗lgan intilish investitsiyalashga bo‗lgan intilishdan jadalroq borib, u quyidagi sabablar bilan izohlanadi: