O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

Atrof-muhitni, eng avvalo inson sog‗lig‗ini yo‗qotish, umrini qisqartirishga olib keladigan darajadagi vaziyatni vujudga kelishida ifodalanuvchi inqiroz ekologik inqiroz deyiladi. U sanoatning shiddatli tarzda o‗sishiga yo‗l qo‗ymaydi.
Tarmoqlar inqirozi – milliy xo‗jalikning biron-bir tarmog‗ini qamrab, ishlab chiqarishning tarkibiy o‗zgarishi yoki normal xo‗jalik aloqalarining buzilishi tufayli yuz beruvchi inqiroz.
Ishlab chiqarishning ayrim sohalari bilan tarmoqlar rivojlanishi o‗rtasidagi chuqur nomutanosibliklar oqibatida kelib chiquvchi inqirozlar tarkibiy inqirozlar deyiladi.
Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebranishlar va shu jumladan iqtisodiy faollikning mavsumiy tebranishlari ham mavjud bo‗ladi. Masalan, bayramlar arafasidagi xarid qilish, iste‘molchilik tovarlarining faollik sur‘atida, asosan chakana savdoda sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi. Qishloq xo‗jaligi, avtomobil sanoati, qurilish ham qandaydir darajada mavsumiy tebranishlarga duchor bo‗ladi.
Iqtisodiy faollik iqtisodiyotdagi uzoq muddatli tamoyillarga, ya‘ni uzoq muddatli davr, masalan, 25, 50 yoki 100 yil davomida iqtisodiy faollikni ortishi yoki pasayishiga bog‗liq. Bu yerda shuni ta‘kidlash lozimki, ayrim mamlakatlarda (masalan AQSH) uzoq muddatli tamoyil sezilarli iqtisodiy o‗sish bilan tavsiflansa, boshqalari uchun iqtisodiy o‗sishning sekinlashuvi xos.
Iqtisodiy faollikning tebranishini tushuntiruvchi ko‗plab qarashlar mavjud bo‗lishiga qaramasdan ko‗pchilik iqtisodchilar, ishlab chiqarish va bandlik darajasini bevosita aniqlovchi omil umumiy yoki yalpi sarflar darajasi hisoblanadi, deb tasdiqlaydi.
Qishloq xo‗jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda namoyon bo‗ladi: 1) qishloq xo‗jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda katta zahiralarining to‗planishi; 2) narxlarning pasayishi, daromadlar va foydalarning kamayishi; 3) fermerlarning ommaviy ravishda xonavayron
bo‗lishi, ularning qarzlarining ortishi; 4) qishloq aholisi o‗rtasida ishsizlarning ko‗payishi.
Qishloq xo‗jaligida takror ishlab chiqarish o‗ziga xos xususiyatlarga ega bo‗lganligi sababli, agrar inqirozlar o‗ziga xos tavsif kasb etadi. Agrar inqirozlar sanoat sikllariga qaraganda odatda ancha uzoqroqqa cho‗zilib boradi. Birinchi agrar inqiroz XIX asrning 70-yillarida boshlanib, har xil shakllarda 90-yillar o‗rtasigacha davom etgan edi.
Birinchi jahon urushidan keyin, aholining xarid qobiliyati juda pasayib ketgan sharoitda, 1920 yil bahorida keskin agrar inqiroz boshlanib ketdi va ikkinchi jahon urushining boshlanishga qadar davom etdi. Uchinchi agrar inqiroz 1948 yildan boshlanib, 80-yillargacha davom etdi.
Agrar inqirozlarning cho‗zilib ketishining asosiy sabablari quyidagilar: a) yerga xususiy mulk monopoliyasi sharoitida, u qishloq xo‗jalik ishlab chiqarishining rivojlanishida sanoatga nisbatan orqada qolishni taqozo etadi; b) yer rentasining mavjud bo‗lishi va uning uzluksiz sur‘atda o‗sib borishi. yer rentasining, avvalo absolyut rentaning ko‗payishi qishloq xo‗jalik mahsulotlarini qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi; v) ko‗plab mayda dehqon xo‗jaliklarining mavjud bo‗lishi. Mayda ishlab chiqaruvchilar xo‗jalikni asosan o‗zi va oilasi uchun zarur tirikchilik vositalarini topish maqsadida yuritadi. Inqiroz sharoitida ham ular ishlab chiqarishni qisqartira olmaydilar.
Tirikchiliklarini o‗tkazish va ijara haqini to‗lash uchun ishlab chiqarishni ilgarigi miqiyoslarda olib boraveradi. Bu hol qishloq xo‗jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarishni yana ham ko‗paytirib yuboradi.

2. 
   Iqtisodiyotda muvozanatning buzilishini muntazam yoki aksincha tarzda yuz berishiga ko‗ra davriy, oraliq, nomuntazam inqirozlarga ajratish mumkin.