O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

Davriy inqirozlar ma‘lum vaqt mobaynida takrorlanib turadi.
Oraliq inqirozlar to‗liq sikl buyicha yuz bermaydi. siklning biron-bir fazasida to‗xtatiladi. Ular nisbatan uncha chuqur bo‗lmay, qisqa muddat davom etadi.
Nomuntazam inqirozlar biron-bir alohida sabablarga ko‗ra yuz beradi. Masalan, tabiiy ofat, sel, to‗fon, qurg‗oqchilik tufayli iqtisodiyotda tang ahvolga tushish mumkin.

2. 
   Takror ishlab chiqarish nisbatlarining buzilishi tavsifiga ko‗ra inqirozlar ikkiga: ortiqcha ishlab chiqarish va taqchil ishlab chiqarish inqirozlariga bo‗linadi. Tovarlarni ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi turli naf keltiradigan ne‘matlarni ko‗p ishlab chiqarish, lekin ularni to‗la sota olmaslikda namoyon bo‗ladi.
   

Taqchil ishlab chiqarish inqirozi davrida muvozanat buzilib, yetishmovchilik natijasida tang ahvol kelib chiqadi. Shunday qilib, iqtisodiyotning tang ahvolga tushishiga faqat ortiqcha ishlab chiqarish emas, balki taqchil ishlab chiqarish ham sabab bo‗ladi.

3. Inflyatsiya va uning turlari

Pul taklifi ko‗p jihatdan inflyatsiya jarayonlariga ham ta‘sir ko‗rsatadi. «Inflyatsiya» atamasi (lotincha inflation – shishmoq, kengaymoq) ilk bora SHimoliy Amerikada 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushi davrida qo‗llanilib, muomalada qog‗oz pullarning haddan ortiq ko‗payib ketishini ifodalagan edi. Iqtisodiy adabiyotlarda esa bu atama XX asrda, birinchi jahon urushidan keyin keng tarqaldi.
Inflyatsiya deb pul muomalasi qonunlari buzilishi bilan bog‗liq holda qog‗oz pullarning qadrsizlanishiga aytiladi.
Bu yerda qog‗oz pul miqdorining nisbatan ortib ketib, uning qadrsizlanishiga pulning ortiqcha emissiya qilinishi, pul emissiyasi o‗zgarmasdan, uning aylanish tezligining oshishi, muomaladagi pul miqdori o‗zgarmasa ham tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‗rsatish hajmining kamayib ketishi, tovarlar va xizmatlar ijtimoiy qiymatining va, binobarin, narxining pasayishi va nihoyat, pul qiymatining pasayishi kabi omillar ta‘sir qiladi.
Qog‗oz pullar inflyatsiyaga uchraganda uch xil narsaga nisbatan qadrsizlanadi:

1. 
   oltinga nisbatan – bu oltinning qog‗oz pullarda bozor narxining oshishida o‗z ifodasini topadi;
   
2. 
   tovarlarga nisbatan – bu tovarlar narxining oshishida o‗z ifodasini topadi;
   
3. 
   bardoshli chet el valyutalariga nisbatan – bu chet el valyutalariga nisbatan milliy pul kursining tushib ketishida o‗z ifodasini topadi.
   

Inflyatsiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan o‗lchanadi. Narxlar indeksi esa joriy davrdagi iste‘mol narxlarini bazis davrdagi iste‘mol narxlariga nisbati orqali aniqlanadi:
ТN ^j
NI 100% ,
ТN_b
bu yerda:
NI – narxlar indeksi;
TN_j – joriy davrdagi iste‘mol tovarlari narxi; TN_b - bazis davrdagi iste‘mol tovarlari narxi.
Narxlar o‗zgarishini hisobga olish qamroviga ko‗ra narxlar indeksining quyidagi turlarini hisoblash mumkin:

• 
  iste‘mol narxlari indeksi;
  
• 
  ulgurji narxlar indeksi;
  
• 
  narxlar indeksi – YaIM deflyatori; - eksport va import narxlar indeksi.
  

Narxlar indeksidan foydalangan holda inflyatsiya sur‘atini (IS) quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:
IS 100% .
ТN_b
Kelib chiqish sabablari va o‗sish sur‘atlariga qarab, inflyatsiyaning bir qancha turlarini farqlash mumkin.

1.