O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

2. Inqirozlarning mazmuni, turlari va bartaraf etish chora-tadbirlari

Siklli rivojlanishning dastlabki va asosiy fazasi inqiroz hisoblanadi. Inqiroz bir siklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarar ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi; inqiroz vaziyatida asosiy kapitalning ortiqcha jamg‗arilishi uning hamma funktsional shakllarida namoyon bo‗ladi.
Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlilik qisqaradi, ammo narxlar pasayish tamoyiliga berilmaydi. Bu fazaning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlilik o‗zining eng past darajasiga tushib ketishi orqali tavsiflanadi. Shunga ko‗ra, iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga aytiladi.
Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar massasi to‗lovga qobil talabga mos kelmay (undan oshib ketadi yoki kam bo‗ladi) qoladi. Natijada ishlab chiqarishning bir qismi to‗xtab qoladi, tovarlar ishlab chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning o‗sish davri uning tushkunligi bilan almashinadi. Iqtisodiyotning o‗sishi inflyatsiya, ya‘ni narx darajasining asossiz ravishda keskin ko‗tarilishi sababli orqaga ketadi. Shunday davrlar ham bo‗ladiki, bunda iqtisodiy o‗sish bandlilik va ishlab chiqarishning past darajasiga o‗rin beradi, ayrim hollarda narx darajasining ko‗tarilishi bilan birga ishsizlik ham keskin o‗sadi. Qisqacha aytganda, iqtisodiy o‗sishning uzoq muddatli tamoyillari ham ishsizlik, ham inflyatsiya oqibatida uzilib qoladi va murakkablashadi. Inqirozlarning asosiy sababi – takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab chiqarish va uning natijalarini o‗zlashtirish o‗rtasidagi nomutanosiblik bo‗lib, u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli shakllarida namoyon bo‗ladi.
Ishlab chiqarish bilan iste‘mol, talab va taklif o‗rtasidagi vaqti-vaqti bilan yuzaga kelib turadigan nomutanosibliklar ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqish imkoniyatini saqlaydi.
Rivojlangan tovar xo‗jaligi paydo bo‗lgunga qadar ishlab chiqarishning keskin qisqarishi odatda tabiiy ofatlar (qurg‗oqchilik, toshqinlar va h.k.) yoki urushlar va ular keltiradigan vayronagarchiliklar bilan bog‗liq bo‗lgan. Yirik mashinali ishlab chiqarishga o‗tilgan davrdan keyingi vaqti-vaqti bilan iqtisodiyotni larzaga solib turuvchi iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishga siklik tavsifni kasb etadi. Inqirozlar turli-tuman tarzda ro‗y bersada, ularni umumiy, o‗xshash tomonlarini nazarda tutib, guruhlarga ajratish mumkin.
1. Xo‗jalik tizimida muvozanatning buzilishi miqyosiga ko‗ra inqirozlarni umumiy hamda ayrim sohalarda yuz beradigan inqirozlarga bo‗lish mumkin. Umumiy inqirozlar butun milliy xo‗jalikni qamrab olsa, ikkinchisi qisman, ya‘ni ayrim sohalar yoki tarmoqlardagi tanglik sifatida ro‗y beradi.
Ayrim sohalardagi inqirozlarga quyidagilarni kiritish mumkin:
Pul-kredit sohasidagi inqiroz – mamlakat pul-kredit tizimining tang ahvolga tushishi bo‗lib, bunda tijorat va bank krediti keskin qisqaradi, qimmatli qog‗ozlar kursi, bank foizi tushib ketishi natijasida banklar sinib, yalpi holda bankrotlikka uchraydilar.
Valyuta inqirozi - bu milliy valyuta obro‗sining tushib ketishi, bankda valyuta zahirasining tugab, milliy valyuta kursining keskin pasayishi holati. Birja inqirozi – birjada qimmatli qog‗ozlar kursining tezda tushib ketishi, ularni emissiya qilishning qisqarishi, fond birjalari faoliyatidagi chuqur tushkunlik, tanglik holati.