O‘zbеkistоn rеspublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti

Meva va sabzavotlarning nafas olishi. Nafas olish jarayoni ularning atrof-muhit bilan o‘zaro ta’sirining asosiy shakli hisoblanadi. Nafas olish saqlashning ma’lum bir davrida meva va sabzavotlar holatini obyektiv aks ettiradi.
Kislorodli (aerob) nafas olishning sxemasi odatda quyidagicha izohlanadi.
C₆H₁₂O₆+ 6O₂=6CO2+ 6H₂O + 674 kkal
Nafas olishning biologik roli shundan iboratki, u meva va sabzavotlar tirik to‘qimasini hayot faoliyati uchun zarur bo‘ladigan energiya bilan ta’minlaydi. Nafas olish jarayoniga qand va boshqa moddalarning sarf bo‘lishi natijasida meva va sabzavotlarning massasi kamayadi va bu kamayish tabiiy kamayish deb yuritiladi. Bu yo‘qotishni nafas olish va suvning bug‘lanish jarayonlarini boshqarish orqali kamaytirish mumkin,bu esa katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Nafas olish jarayoni juda murakkab hisoblanadi, bu jarayonda ko‘plab fermentlar ishtirok etadi.
Yuqorida keltirilgan formuladan ko‘rinib turibdiki, nafas olish jarayonininng oxirgi mahsuloti karbonat angidrid gazi va suv hisoblanadi. Shunday qilib 1 gramm-molekula geksozlar oksidlanganda 674 kkal yoki 2824 kj energiya ajralib chiqadi


Meva va sabzavotlarni tashish, saqlash jarayoni talablari. Meva sabzavotlarning sifati, ularda bo‘ladigan nobudgarchiliklar va saqlash muddatlari hosilni vaqtida yig‘ishtirib olish, yig‘ishtirilgan hosilga tovar ishlovi berish, saralash, idishlarga joylashtirib, tashishni va saqlashni tashkil etish jarayonlariga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi.
Bugungi kunda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda hosilni yig‘ib-terib olishni mashinalarsiz tasavvur qilish qiyin. Ko‘pchilik hollarda kartoshka va sabzavotlar hosili asosan mashinalar yordamida yig‘ib-terib olinadi. Katta-katta bog‘larda ham mevalarni yig‘ib-terib olishning mexanizatsiyalashtirilgan usulini qo‘llash mumkin. Shunga qaramasdan, bugungi kunda kartoshka, sabzavotlar va mevalarni qo‘lda yig‘ib-terib olish keng tarqalgan hisoblanadi.
Bu yerdagi asosiy muammolardan biri hosilni yig‘ishtirib olishda qo‘llaniladigan mashinalarni har bir sabzavotlarning xo‘jalik-botanik, mevalarning esa pomologik navlarining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda konstruksiyalash hisoblanadi. Albatta, bu muammoni yechishda shu sohaning mutaxassislari, xususan tovarshunoslar mashina yaratuvchilariga yaqindan yordam berishlari talab etiladi. Lekin, shuni qayd etish lozimki mashinalar yordamida hosilni yig‘ishtirib va ishlov berganda mexanik shikastlangan meva va sabzavotlar miqdori va darajasi ko‘p bo‘ladi. Hosilni yig‘ishtirish, tovar ishlovi berish jarayonida mexanik shikastlanishini va nobudgarchilikni kamaytirish uchun qo‘llanilib kelayotgan mashinalarni modernizatsiyalash yoki yangisini yaratish, mashina yordamida yig‘ishtirib olishgan yaroqli meva va sabzavotlar navlarini tanlash, hosilni yig‘ishtirib olish vaqti va sharoitini to‘g‘ri tanlash katta ahamiyatga egadir. Masalan, kartoshkani yig‘ishtirib olgandan keyin unga tovar ishlovi berish mashinadan mahsulotni qabul qilib olish, daladan keltirish, kartoshkani begona aralashmalardan tozalash, saralash, zararlangan tuganaklarni ajratish va shunga o‘xshash jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Meva-sabzavotlarni vaqtida yig‘ishtirib olish ham eng muhim jarayonlardan biri hisoblanadi. Yig‘ishtirib olish vaqti esa mevaning (ba’zi sabzavotlarning)saqlash jarayonida yetilishi yoki yetilmasligi bilan ham aniqlanadi. Yig‘ishtirib olingandan keyin yetiladigan mevalarga olma, nok, behi, krijovnik, sabzavotlardan esa pomidor, qovun, piyoz, qovoq va kartoshka kiradi. Qulupnay, smorodina, o‘rik, malina mevalari va ziravor sabzavotlar yetilmaydi.
Meva va sabzavotlarning pishib yetilganlik darajasi va yig‘ishtirib olish vaqtini aniqlashda quyidagi pishib yetilganlik darajalari belgilanadi: iste’molga yaroqlilik, yig‘ishtirib olishga (uzishga) yaroqlilik, texnik pishib yetilganlik darajasi va fiziologik pishib yetilganlik darajasi.