O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

Ayrim nazariy ma’lumotlardan amaliyotda foydalanish 
Sport texnikasi sportchiga g’alabaga erishish uchun aosiy qurol sifatida xizmat qiladi. 
Taekvondoda asosiy usullar texnikasi – bu ushbu sport turining asosiy tarkibini belgilab beradi, o’z 
mazmun-mohiyatiga ko’ra uning asosiy o’qini belgilaydi va o’z tarkibiga sportchi tayyorgarligining 
barcha jihatlarini qamrab oladi. Shu sababli sportchilarning texnik jihatdan mahoratining asosiy 
qonuniyatlarini chuqur o’rganish va tushunib yetish talab qilinadi. 
Amaliyot natijalari asosida ma’lumki, hatto tashqi sharoitlarning sezilarsiz darajadagi 
o’zgarishlari ham usulning oqilona tizimiga chalg’ituvchi ta’sir ko’rsatadi va, tabiiyki, uning 
bajarilishi samaradorligiga ta’sir qayd qilinadi. Amaliy jihatdan usulning bajarilish texnikasi 
ko’nikmalarida chalg’ituvchi ta’sirlarga nisbatan ma’lum bir darajada barqarorlik mavjud bo’lishi 
juda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.

---

85 
Biroq, bu holat harakatlarning har vaqt doimiy holatda qolishi kerakligini anglatmaydi. 
Harakatlar jang davomida qulay holatda yuzaga keluvchi vaziyatlar hisobga olinishi asosida 
o’zgartiriladi. Ushbu ko’rinishdagi ziddiyatli holat asosida harakatlar ko’nikmalarining bir butun 
yagonaligi kelib chiqadi.
Asosiy chalg’ituvchi omillarni tizimlashtirishda kuchli ta’sirga ega bo’lgan va jang davomida 
ko’p uchrovchi omillar qayd qilinadi. Bu haqda murabbiy bilishi kerak va mashq qiluvchilarda 
sevimli usullari bajarilishi barqarorligiga nisbatan chalg’ituvchi ta’sirga ega bo’lgan omillarni 
ishlab chiqish zarur hisoblanadi. Harakatlar texnikasining chalg’ituvchi omillarga nisbatan 
barqarorligini nazorat qilish uchun texnik tayyorgarlik bo’yicha ma’lum bir aniqlikdagi me’yoriy 
talablardan foydalaniladi. 
Har bir texnik usulda o’ziga xos ritm mavjud.
Turli xil sportchilar bir xil texnik harakatlarni bajarishda turli xildagi vaqt ritmi, 
kuchlanishlarni namoyon qiladi. Chunki bu holat sportchilarda jismoniy sifatlarning turli xildagi 
rivojlanishi, morfologik jihatdan o’ziga xosligi, shuningdek, ularda muskullar guruhlarining turli 
xilda ish bajarishga jalb qilinishi va funksiya bajarishi bo’yicha farqlanishlar qayd qilinishi bilan 
izohlaniladi.
Hozirgi vaqtda yuqori malakali sportchilarda ma’lum bir aniq texnik harakatlar 
rivojlantirilishiga muvofiq ko’rinishda alohida muskullar guruhlarining rivojlantirilishi bo’yicha 
me’yoriy talablar ishlab chiqilgan. Bu me’yorlar berilgan texnik harakatlar bajarilishi uchun 
jismoniy sifatlarning rivojlantirilishida asosiy hisoblanadi. Shu sababli jismoniy sifatlarning 
rivojlantirilishida talab qilinuvchi usullar va vositalarning tanlab olinishi, shuningdek, ularning 
rivojlanishida siljishlarni doimiy ravishda nazorat ostiga olish sportchining texnik mahoratini 
o’stirishga ijobiy ta’sir ko’rsatish imkonini beradi. Bundan tashqari, ushbu ko’rsatkichlar hisobga 
olinishi bilan qanday aniq turdagi texnik usullar ushbu sportchilar uchun oqilona ekanligiga 
oydinlik kiritishni oldindan bashorat qilish mumkin.
Boshlovchi sportchilar uchun usullarning o’rganilishida mashq qiluvchilarning barcha qabul 
qilish kanallari orqali o’tuvchi axborotlar oqimini ta’minlovchi vositalar va usullar tanlab olinishi 
talab qilinib, bunda ushbu axborotlar o’rganiluvchi texnik harakatlarning nisbatan keng ko’lamda 
ifodalanishini yuzaga keltirishi ta’minlanadi.
Nisbatan qobiliyatli sportchilar uchun (alohida vaziyatlarda) muskul bo’g’imlar sezgisiga 
bog’liq analizatorlarni kuchaytirish maqsadlarida va usullarni bajarishning takomillashtirilishi 
uchun ko’rish analizatorini ishga qo’shmaslikdan foydalanish talab qilinadi. Ko’rish analizatorining 
ishga qo’shilmasligi sharoitida muskul-bo’g’imlarning sezish pog’ona darajasi susayishi qayd 
qilinadi, sportchi tegishli usullarni to’g’ri bajarishi amalga oshiriladi.

---

86 
Chalg’ituvchi omilning tarkibiga qo’shilishi sharoitida usulning bajarilishi vaqti 
muskullarning ish bajarishi vaqtiga nisbatan barqaror ko’rsatkich hisoblanadi (haqiqatdan ham, 
usulning bir qismi umumiy usulga nisbatan sezilarli darajada o’zgaradi; bu ham kompensator 
samarani ifodalaydi). Chunki bu holat usulning barqarorligi ta’minlanishi uchun muskullarning 
katta miqdordagi kompensator ish bajarishi natijasida yuzaga keladi.
Hozirgi vaqtda usulning bajarilishi va ayrim muskullar guruhlarining ish bajarishi vaqti 
barqarorligi diapazoni haqidagi boshlang’ich ma’lumotlar mavjud hisoblanadi. Ushbu ma’lumotlar 
murabbiyga qanday muskullar guruhlarining kompensator sifatida ish bajarishini aniqlash imkonini 
beradi, shuningdek, ular ushbu nuqtai nazardan qanday darajada ishonchilikka ega hisoblanishi, 
qanday ichki mexanizmlar usulning bajarilishida turli xil shovqinlarga barqarorligini ta’minlashi 
kabilarga oydinlik kiritiladi. Agar sportchida alohida muskullar darajasida ayrim kamchiliklar qayd 
qilinsa va shu bilan bir vaqtda, tegishli usulning yuqori darajada barqarorligi kuzatilsa, ushbu 
holatda organizmning qanday zahiralari hisobiga ushbu ko’rinishdagi kompensatsiyalanishi 
namoyon bo’lishiga oydinlik kiritish mumkin. 
Ushbu ko’rinishda, sportchining texnik mahoratini takomillashtirish uchun, bir tomondan 
usulning tayyorlanishi usullarini kengaytirish (optimal chegaralarda) talab qilinadi, boshqa 
tomondan esa usulning barqarorligi (optimal darajada), og’riqli holatlar va shovqinlarga nisbatan 
barqarorligi, tezkorlik, kuch va harakatlarning o’z vaqtida bajarilishi ishlab chiqilishi talab qilinadi. 
Harakatlarning nisbatan keng ko’lamda ifodalanishini yuzaga keltirishi ta’minlanadi.
Nisbatan qobiliyatli sportchilar uchun (alohida vaziyatlarda) muskul bo’g’imlar sezgisiga 
bog’liq analizatorlarni kuchaytirish maqsadlarida va usullarni bajarishning takomillashtirilishi 
uchun ko’rish analizatorini ishga qo’shmaslikdan foydalanish talab qilinadi. Ko’rish analizatorining 
ishga qo’shilmasligi sharoitida muskul-bo’g’imlarning sezish pog’ona darajasi susayishi qayd 
qilinadi, sportchi tegishli usullarni to’g’ri bajarishi amalga oshiriladi.
Chalg’ituvchi omilning tarkibiga qo’shilishi sharoitida usulning bajarilishi vaqti 
muskullarning ish bajarishi vaqtiga nisbatan barqaror ko’rsatkich hisoblanadi (haqiqatdan ham, 
usulning bir qismi umumiy usulga nisbatan sezilarli darajada o’zgaradi; bu ham kompensator 
samarani ifodalaydi). Chunki bu holat usulning barqarorligi ta’minlanishi uchun muskullarning 
katta miqdordagi kompensator ish bajarishi natijasida yuzaga keladi.
Hozirgi vaqtda usulning bajarilishi va ayrim muskullar guruhlarining ish bajarishi vaqti 
barqarorligi diapazoni haqidagi boshlang’ich ma’lumotlar mavjud hisoblanadi. Ushbu ma’lumotlar 
murabbiyga qanday muskullar guruhlarining kompensator sifatida ish bajarishini aniqlash imkonini 
beradi, shuningdek, ular ushbu nuqtai nazardan qanday darajada ishonchilikka ega hisoblanishi, 
qanday ichki mexanizmlar usulning bajarilishida turli xil shovqinlarga barqarorligini ta’minlashi 
kabilarga oydinlik kiritiladi. Agar sportchida alohida muskullar darajasida ayrim kamchiliklar qayd 

---

87 
qilinsa va shu bilan bir vaqtda, tegishli usulning yuqori darajada barqarorligi kuzatilsa, ushbu 
holatda organizmning qanday zahiralari hisobiga ushbu ko’rinishdagi kompensatsiyalanishi 
namoyon bo’lishiga oydinlik kiritish mumkin. 
Ushbu ko’rinishda, sportchining texnik mahoratini takomillashtirish uchun, bir tomondan 
usulning tayyorlanishi usullarini kengaytirish (optimal chegaralarda) talab qilinadi, boshqa 
tomondan esa usulning barqarorligi (optimal darajada), og’riqli holatlar va shovqinlarga nisbatan 
barqarorligi, tezkorlik, kuch va harakatlarning o’z vaqtida bajarilishi ishlab chiqilishi talab qilinadi.