O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

4. Texnik va taktik harakatlar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik 
Tezkor tarzda o’zgaruvchan tavsiflarga ega bo’lgan harakatlarga oid variativ faoliyat va 
favqulodda darajada psixologik zo’riqish sharoitida sporchining yuqori darajada avtomatizatsiya 
holatidagi harakatlarga oid ko’nikmalari uning katta mahoratga egaligi belgisi sifatida xizmat 
qilishi mumkin emas. Ular yordamida faqatgina elmentar harakatlarga oid vazifalarnigina hal 
qilishni amalga oshirish mumkin.
Yuqori malakali sportchilar uchun eng asosiysi bu ushbu sharoitlarda foydali vaziyatlarni 
yaratishni bilish va usulni aniq amalga oshirish lahzasini tanlay olishdan tashkil topadi.
Katta miqdordagi variativlik boshlang’ich bajariluvchi (tayyorgarlik) harakatlarda ruxsat 
etiladi, bunda asosiy tugallovchi usul sifatida yuqori aniqlik, kuch va tezlikda amalga oshirilishi 
talab qilinadi. Keng ko’lamda turli xil variantlar orasidan nisbatan oqilona hisoblangan, 
boshlang’ich harakatlarning tanlanishida jangning umumiy tipga oid variantlari bo’yicha tuzilish 
tamoyillariga amal qilish mumkin. Boshqacha aytganda, jangni oldindan ma’lum bo’lgan taktik 
sxema asosida olib borish, asosiy ko’nikmalarning ro’yobga oshirilishi uchun foydali 
vaziyatlarni va holatlarni yaratish («ishga tushirilish» signali lahzasida) talab qilinadi.
Ushbu ko’rinishda, variativ sharoitlarda murakkab harakatlarning makon-vaqtga oid 
boshqarilishi jarayonlari tarkibida solishtirishlar va umumlashtirishlar elementlari mavjud 
bo’lishini talab qilib, bunda faqatgina tashqi va ichki axborotlar signallarini mexanik jihatdan 
qabul qilishning o’zi yetarli hisoblanmasligi qayd qilinadi.
Yuqori malakali sportchilar shu bilan farqlanadiki, ya’ni ular harakatlarning ushbu 
murakkab tashkillanish shakllarini o’zlashtirgan holatda bo’lishadi, ular o’zlari (oldindan ishlab 
chiqilgan taktik sxema bo’yicha) yaxshi o’zlashtirilgan avtomatizatsiyalashtirilgan usullarni 
amalga oshirish uchun qulay va foydali vaziyatlarni yuzaga keltira olishadi, bu vaqtda «ishga 
tushirilish» signali tavsiflariga ega bo’lgan «vaziyatlarga oid» belgilar paydo bo’lishi bilan bir 
zumda va samarali tarzda yuqoridagi usullar «ishga tushadi». 
Sportchilarning taktik jihatdan fikrlashini aniqlash uchun sportchining jang davomida yuzaga 
keluvchi vaziyatlarni baholash qobiliyatiga aniqlik kiritish imkonini beruvchi modeldan 
foydalanish mumkin. Terma jamoaning asosiy tarkibiy a’zosi vaziyatni baholash uchun 0,45 dan 
0,55 sekundgacha vaqt sarflashi, yoshlar terma jamoasi a’zolari esa 0,85 dan 1,1 sekundgacha 

---

83 
vaqt sarflashi qayd qilinadi. Tegishli ko’rinishdagi, maqsadga yo’naltirilgan taktik 
mashg’ulotlarni amalga oshirish mavjud bo’lgan sharoitda fikrlashni sporchining vujudga kelgan 
vaziyatlarga nisbatan javob reaksiyasi tezkorligi va aniqligi asosida olg’a siljitish mumkin va, 
o’z navbatida, jang sharoitlarda sportchining harakatlari samaradorligi oshirilishiga erishiladi.
Shuningdek, nazarda tutish kerakki, sportchilar tomonidan asosiy harakatlarni amalga 
oshirishda 
foydalaniluvchi 
tayyorgarlik 
harakatlari 
asosiy 
usul 
amalga 
oshirilishi 
samaradorligida yetarlicha darajada katta rol o’ynaydi va shu sababli ular o’zaro chambarchas 
bog’liqliqda takomillashtirilishi talab qilinadi.
Bu o’zaro bog’liqlikni takomillashtirish jarayonida qayd qilinuvchi asosiy qiyinchilik holati 
shundaki, ya’ni sportchining tayyorgarlik harakatlaridan asosiy harakatlarni bajarishga o’tishi, 
ya’ni bitta holatdan ikkinchi holatda o’tishida namoyon bo’ladi. Nisbatan ko’p miqdordagi 
kamchiliklar va xatolar aynan ushbu o’tish lahzasida kuzatiladi. Sportchilar turli xil texnik 
tayyorgarlik sharoitlarida usullarni ham turli xil, ya’ni joy o’zgarishlari, harakatlanuvchi raqib 
kuzatilishi, har ikkala sportchilarning harakatlanishi sharoitlari asosida bajarishlari qayd qilinadi, 
bunda qo’shimcha ravishda taktik tayyorgarlik usullarining ishga qo’shilish kuzatiladi.