O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

9 rasm. Texnik harakatlarni to’g’ri bajarish 
Bunda ko’rish analizatorining ishga qo’shilmasligi sharoitida oddiy ko’rinishdagi bir xil 
harakatlar bajarilishi samaradorligi jarayoni sportchilarning mahoratiga bog’liq hisoblanmaydi.
O’rganish davrida o’zlashtiriluvchi murakkab texnik harakatlarning to’g’ri holatda 
tasavvur qilinishi sharoitini yaratish uchun barcha analizatorlar orqali keng ko’lamdagi 
axborotlarning olinishidan foydalanish talab qilinadi. Navbatdagi davrlar davomida texnik 
mahoratning takomillashtirilishida yetakchi analizatorlarning o’tkirlashtirilishi va sportchining 
maxsus 
sezgirligini 
kuchaytirish 
maqsadlarida 
alohida 
analizatorl arning 
ishga 
qo’shilmasligidan foydalanish tavsiya qilinadi. Masalan, taekvondoda ko’rish analizatorining 
ishga qo’shilmasligi sharoitida muskullar orqali his qilish sezgisi sezilarli darajada kuchayadi, 
sevimli usullarning ritmi yaxshilanadi ko’rinishdagi vaziyatda sportchi faqatgina jang sharoitlari 
ushbu shart-sharoitlarga muvofiq kelgandagina tegishli usullarni samarali ko’rinishda 
bajaraolishi mumkin Bu ko’rinishdagi vaziyatlarni musobaqalar vaqtida ham kuzatish mumkin, 
jumladan sportchi tomonidan ma’lum bir aniqlikda, yillar davomida o’rganilgan usul, faqatgina 
jang davomida sportchining sevimli usulini qo’llash uchun qulay sharoit vujudga kelgan 
vaziyatdagina samarali tarzda bajarilishi qayd qilinadi. Biroq musobaqa sharoitlarida bu 
vaziyatga erishish juda qiyin hisoblanadi, chunki holatlar uzluksiz o’zgarishi kuzatiladi. Shu 
sababli ko’pgina sportchilarning texnikasi bir xilda va ko’nikilgan ko’rinishda namoyon bo’lishi 
qayd qilinadi. 
Takomillashtirilish shart-sharoitlari, ayniqsa murakkab usullarda musobaqa sharoitlariga 
yaqinlashtirilgan ko’rinishda bajarilishi talab qilinadi. 

---

79 
Ushbu vaziyatda koordinatsiya bo’yicha murakkab tizimga ega bo’lgan usullarning 
avtomatizatsiyalanishi barcha o’zgaruvchan dinamik vaziyatlar orqali o’tadi; sportchi ayni zumda 
o’zgaruvchan vaziyatlarga javob ko’rinishida barqaror harakatlarni aniq, tez va samarali ko’rinishda 
bajarishni amalga oshiradi; ushbu sharoitlarda uning bajaruvchi usullari harakatchan tavsiflarga ega 
hisoblanadi (optimal chegaralarda). Ushbu ko’rinishda, jang davomida harakatlarga oid 
ko’nikmalarning qimmatli xususiyati, ya’ni uning harakatchanligi shakllanadi. 
Shu bilan bir vaqtda, harakatlarning samaradorligi sharoitini yuzaga keltirish uchun 
ko’nikmalarning ushbu harakatchanligi ma’lum bir aniq doiralarda chegaralanishi talab qilinadi. 
Haqiqatdan ham, ko’nikmalarning barqarorligi uning qat’iy tartibda qotib qolganligini belgilab 
bermaydi, biroq shu bilan birgalikda varativlik xususiyati chegaralanishi qayd qilinadi. Ushbu 
ko’rinishdagi tashqi ziddiyatli vaziyat harakatlarga oid ko’nikmalar tarkibiga sochilgan dialektik 
donachalar sifatida ifodalanib, bir tomondan sportchi usulning oqilona tizimida barqarorlikni 
ta’minlashi talab qilinadi, ikkinchi tomondan esa uning ma’lum darajada o’zgartirilishi asosida 
unning bajarilishi shart-sharoitlari o’zgartirilishi amalga oshiriladi hisobga olish talab qilinadi: 
ya’ni, jarayonlarning stereotipi va ularning dinamikligi e’tiborga olinishi talabi yuzaga keladi.
Usulning tizimida foydali ko’rinishda uning bajarilish vaqti 0,2-0,4 sekund oralig’ida 
tebranishi qayd qilinadi. Bu usulni amalga oshirishda nisbatan optimal vaqt hisoblanadi va sportchi 
ushbu doira chegarasida barcha yo’llardan foydalanishga harakat qilishi talab qilinadi. Biroq bu 
holatga har doim ham erishish mumkin emas, ushbu ko’rinishda jang davomida sportchiga doimiy 
holatda uning raqibi halaqit beradi va shu sababli bajariluvchi usul yanada ko’proq darajada 
o’zgartiriladi. Usulning bajarilishida variativlik (natija saqlangan holatda) 0,7 sekund va undan ortiq 
vaqtga cho’zilishi mumkin. 
Mashg’ulotlar va musobaqa sharoitlaridabu ko’rinishdagi murakkablik yetarlicha darajada 
ko’p uchraydi. 
Taekvondoda usullarning bajarilishida vujudga keluvchi ehtimolligi mavjud bo’lgan 
murakkabliklarning (chalg’ituvchi omillar) tahlil qilinishi ularni sharoitlar o’zgarishlariga nisbatan 
barqarorlikning ishlab chiqilishi va ularning amaliyot pozitsiyasi nuqtai nazaridan amalga oshirilishi 
tamoyili bo’yicha tizimlashtirish imkonini beradi. 
Bu ko’rinishdagi guruhlar soni beshtani tashkil qiladi: 
1)
psixik holatning (asosan emotsional holat) o’zgartirilishi;