Jinsiy tarbiya

JINSIY TARBIYA

O`smirlik - bolalikdan yigitlikka o`tish davri bo`lib, 15-18 yoshlarni o`z ichiga oladi. Bu davr anatomik-fizologik, psixologik va tibbiy jihatdan o`ziga xos xususiyatlarga ega.Odam hayotining mazkur bosqichida yoshlarning jismoniy va psixik rivoji sezilarli darajada tezlashadi, hayotdagi turli masalalarga e`tibori, qiziqishi kuchayadi, fikrlash doirasi kengayadi, fe`l-atvori shakllana boshlaydi.

O`smirlik-balog`atga yetish davri bo`lib, o`ziga xos sezgilar, xislar, tuyg`ular va oilaviy hayotga taaluqli chigal masalalar uning fikru-hayolini, vaqtini talaygina qismini band etadi.
Bular ta`sirida o`smirning atrofdagi kishilar bilan muomulasi, jamiyatda sodir bo`layotgan voqealarga munosabati tez o`zgarib turadi.Ba`zan ayrim ijtimoiy masalalar to`g`risida o`smirda noto`g`ri tasavvur, yanglish fikrlar paydo bo`lishi tufayli, u oilada, o`qish va ish joyida o`rnatilgan muayyan tartib-qoidalarga tanqidiy ko`z bilan qaraydi.Bu esa hayotdagi ba`zi masalalarni talqin qilishda ota-ona, o`qituvchilar bilan o`smir o`rtasida turli anglashilmovchiliklarga sabab bo`ladi. Shu bois, o`smirlik davri ota-ona, o`qituvchilar, jamoatchilik uchun ham, yoshlarning o`zi uchun ham eng murakkab davr hisoblanadi.
O`smir jinsiy tarbiyasi.
Oilaviy hayot qurishga taaluqli muammolar o`smir fikru-hayolining talaygina qismini egallaydi. U mazkur masalalar bo`yicha o`zini qoniqtiradigan mazmunda ma`lumot olishga intiladi, lekin bu haqda ota-ona, o`qituvchi va yoshi ulug`larga murojaat qilishga jur`at qilmaydi. Shuning uchun bunday ma`lumotlarni u o`zidan sal yoshi kattaroq o`rtoqlaridan so`rab bilishga majbur bo`ladi.Afsuski, ulardan olingan ma`lumotlar o`smirda noto`g`ri tasavvurlar va yanglish fikrlarni yuzaga keltiradi. Oqibatda o`smir qaltis, zararli harakatga yo`l qo`yishi mumkin.Ba`zan bu xato, adashuv o`smir uchun juda qimmatga tushadi, hayotini izidan chiqaradi.
Shuning uchun jinsiy tarbiya, oilaviy hayot, ro`zg`or yumishlari masalalari bo`yicha tarbiyaviy ishlar bolalarning yoshligidan, ya`ni o`smirlik davridan ancha oldinroq boshlanishi lozim.
Ushbu tarbiyaviy ishlar taxminan quyidagi tartibda olib borilishi mumkin:
1.O`gil va qiz bolalar o`rtasida jinsiy-ahloqiy munosabatlarni shakllantirish;
2.Ularda o`zaro hurmat, beg`araz do`stlik, samimiy hamkorlik, his-tuyg`ularini vujudga keltirish;
3.O`gil va qiz bolalar organizmining o`sish-rivojlanish xususiyatlari to`g`risida, har ikkala jinsdagi bolalarda ilmiy tushuncha hosil qilish;
4.Oilaviy hayotning ijtimoiy-psixologik jihatlari, ro`zg`or yumishlari bo`yicha bolalarda to`liq tasavvur hosil qilish kabilar.
Maktab o`quvchilari orasida jinsiy tarbiya.
Oilaviy hayot, ro`zg`or yumishlari, jinsiy tarbiya masalalari bo`yicha maktabda o`quvchilar bilan kim shug`ullanishi kerak degan savolga ko`pchilik olimlar, tibbiyot, ta`lim, ma`naviy-ma`rifiy va madaniyat sohalari mutaxassislarining fikricha, asosan sinf rahbari, shuningdek, deyarli hamma fan o`qituvchilari shug`ullanishi lozim. Jumladan: Har bir fan o`qituvchisi dars vaqtida temaning mazmuniga qarab, jinsiy tarbiya masalalarini yoritishga e`tibor berishi zarur. Masalan, biologiya fanlari darslarida o`gil va qiz bolalar organizmining rivojlanish xususiyatlaridagi farq, adabiyot va tarix fanlari darslarida o`g`il va qiz bolalarning bir-biriga samimiy munosabati, sevgi va o`zaro hurmat, do`stlik va fidokorlik haqida bahs, mehnat darslarida o`g`il va qiz bolalarga ovqat tayyorlash, uyni yig`ishtirish, kir yuvish va dazmol qilish, yosh bolani parvarishlash, ozodalik va obodonlashtirish kabi ro`zg`or ishlarini o`rgatish lozim.Shunda o`gil va qiz bolalar oilaviy turmushning murakkabligini, ro`zg`or yumishlarini erkak va ayol birgalikda, hamkorlikda bajarishlari, ular bir-birlariga g`amxo`r, jonkuyar, ehtiyotkor bo`lishlari lozimligi to`g`risida barvaqt tasavvurga ega bo`ladilar.
Jinsiy tarbiyaning mazmuni bolaning yoshiga qarab o`zgarib boradi. Jumladan:
- boshlang`ich sinflarda jinsiy tarbiyaning asosiy maqsadi qiz va o`g`il bola organizmining o`ziga xos xususiyatlari, uning normal rivojlanishini ta`minlash va shaxsiy gigiyenaga doir tushunchalar, ya`ni kun tartibiga rioya qilish, ovqatlanish qoidalari, pokizalik, parta-stol va stulda to`g`ri o`tirish, o`qish va yozish gigiyenasi kabi masalalar bo`yicha bolalarda tushuncha hosil qilish;
- o`rta sinflarda 11-13 yoshlik qiz bolalarga xotin-qizlar gigiyenasi bo`yicha maxsus bilim berish talab etiladi.Shu yoshdagi o`g`il bolalarga popiros chekish, nos otish, spirtli ichimliklarning odam organizmiga hamda kelajak avlod sog`lig`iga zarari to`g`risida ma`lumot beriladi;
- yuqori sinf o`quvchilariga o`smirlik davrida organizmda yuzaga keladigan fiziologik va psixologik o`zgarishlar, qiz va yigit o`zaro munosabatlarining madaniy shakllanishi (samimiy sevgi, do`stlik, o`zaro hurmat), oilaviy turmush qurish yoshi, oilaviy hayotning mazmuni va maqsadi, oilaviy turmushning iqtisodiy, ijtimoiy-gigiyenik muammolari va murakkabliklar to`g`risida batafsil tushuncha beriladi. Bunda suhbat o`g`il va qiz o`smirlar bilan alohida o`tkazilishi lozim.
Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashning tibbiy muammolari.
Barcha ilmiy va adabiy manba`larda oila jamiyatning bir bo`lagi, har bir davlatning ijtimoiy-iqtisodiy va demografik siyosatini muhim ob`yekti sifatida ta`riflanadi. Oila muammolari bilan asosan sotsiologlar, faylasuflar, demograflar, psixologlar, pedagoglar, huquqshunoslar, iqtisodchilar shug`ullanadi.Keyingi yillarda oila muammolariga tibbiy fan vakillari ham e`tibor bera boshladilar. Buning sababi shundaki, oila qurishning asosiy maqsadlaridan biri farzand ko`rish, uni jismonan va ruhan sog`lom qilib, o`stirib-ulg`aytirishdan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 15-fevraldagi 46-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Sog`lom avlod” Davlat dasturini bajarishga doir ishlarni muvofiqlashtirish va nazorat qilish Respublika komissiyasining 2000-yil 24-fevraldagi Majlisi yig`ilishida balog`at yoshiga yetgan yigit-qizlarni maktabdayoq oilaviy hayotga tibbiy, jismoniy, psixologik, ijtimoiy jihatdan tayyorlashni yo`lga qo`yish, ayniqsa, qizlar sog`lig`ini yaxshilash masalasiga e`tiborni kuchaytirish, alohida ta`kidlangan.
Qiz bola organizmi xususiyatlari.
Tabiiyki, ayol va ona, bolalikdan boshlanadi.Bo`lajak ona va uning bo`lajak farzandlari jismonan va aqlan barkamol bo`lishi uchun, qiz bola sog`lom tug`ilishi va sog`lom voyaga yetishi kerak.
Qiz bolada balog‘atga yetish jarayoni o`g`il bolaga nisbatan ancha murakkab kechadi.Chunonchi, bo`lajak ayol organizmining jinsiy jihatdan shakllanishi, aniqrog`i, ayol uchun eng muhim a`zo hisoblangan tuxumdonning rivojlanishi, qizning onasi qornida homilalik davridan boshlanib, tug`ilgandan so`ng, to balog`atga yetish (18 yosh) davrigacha davom etadi. Shu davr mobaynida qiz bola organizmi bir qator ijtimoiy va tibbiy muammolarga duch kelishi mumkin. Binobarin, qiz bola (homila) o`z onasi bachadonida rivojlanishi davrida, uning uchun ona organizmi tashqi muhit hisoblanadi. Demak, ona organizmida ro`y beradigan har qanday g`ayri-tabiiy o`zgarishlar, noqulayliklar, ya`ni homilador ayol ovqatining sifatisizligi, yashash va mehnat qilish sharoitini noqulayligi, kasalliklari va ulardan davolanish maqsadida qabul qilgan kimyoviy dorilar homilaga turli darajada zararli ta`sir ko`rsatadi.
Tibbiyot fanining keyingi yillardagi tadqiqotlaridan shu narsa ma`lum bo`ldiki, agar tashqi muhitning zararli faktorlari ayol organizmiga homiladorlikning birinchi ikki oyida ta`sir qilsa, homila tanasi va a`zolari (yurak-tomir, nafas, me`da-ichak, siydik chiqarish va jinsiy a`zolari) ning ayrim qismlarini shakllanishi buzilib, tug`ma norasoliklar (poroklar) paydo bo`ladi. Agar tashqi muhitning zararli faktorlari homiladorlikning ikki oyligidan keyin ta`sir qilsa, homila tanasi va a`zolarida tug`ma norasoliklar (poroklar) yuzaga kelmaydi, ammo uning ayrim a`zolarining funksiyasi buzilishi mumkin.
Ta`kidlash lozimki, qiz homilaning ona qornida rivojlanish davrida ham, tug`ilgandan keyingi o`sish-ulg`ayish davrida ham, uning tuxumdoni boshqa barcha a`zolarga nisbatan juda nozik va tashqi muhitning noqulay ta`sirlariga eng beriluvchan bo`ladi.Qiz homilaning rivojlanish davrida yoki tug`ilganidan keyin o`sish va ulg`ayish davrida uning tuxumdonini kasallanishi (yallig`lanishi), qiz balog`atga yetganida hayz ko‘rishini buzilishiga sabab bo`ladi. Bu qiz ulg`ayib oilaviy turmush qurganida farzand ko`rmasligi mumkin, ya`ni u bepusht bo`ladi. Chunki, kasallangan tuxumdonda follikulalar (tuxum hujayralari)ni yetilish jarayoni buziladi.
Qiz bola tuxumdoniga homilalik davrida va tug`ilgandan keyin zararli ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan tashqi muhit faktorlari juda ko`p va turli-tuman bo`lib, ular 3 guruhga bo`linadi (kimyoviy, fizikaviy, biologik faktorlar):
- kimyoviy faktorlarga ma`lum darajada zaharli ta`sirga ega bo`lgan antibiotiklar (kanamitsin, gentamitsin, streptomitsin, tetratsiklin, levomitsitin kabilar), chiqindilar yonganida tutun tarkibida hosil bo`ladigan zaharli dioksin moddasi, narkotiklar, tamaki tutuni tarkibidagi nikotin karbonat angidridi va boshqa moddalar kiradi.Bu moddalar qizning homilalik davrida, uning onasi organizmiga, tug`ilgandan keyin esa o`zining organizmiga ta`sir qilishi va qiz tuxumdonini zararlashi mumkin;
- fizikaviy faktorlarga elektr asboblarini uzoq muddat qo`llaganda, ulardan ajraladigan nurlar, o`ta kuchli quyosh nuri, zah va nam joyda uzoq muddat bo`lish tufayli qiz bola tuxumdoni zararlanishi va yallig`lanishi mumkin;
- biologik faktorlarga mikrob, virus, zamburig`lar yuqishi tufayli yuzaga keladigan OITS (SPID), gripp, angina (tonzillit), nizomiq, tepki, yuqumli gepatitning B,C turlari, sil, brutsellyoz kabi kasalliklar bilan qiz bola xastalanganda, uning tuxumdoni ham yallig`lanishi (zararlanishi) mumkin.
Qiz bolaning kundalik hayotda ko`p uchraydigan angina kasalligi bilan tez-tez xastalanishi, davolanish tadbirlarini esa me`yorida o`tkazilmasligi natijasida, uning asorati sifatida surunkali tonzollit kasalligi vujudga keladi.Bu esa infeksiyaning tomoqdagi doimiy manbai sifatida bo`lajak ayol va ona uchun eng muhim hisoblangan tuxumdonning, shuningdek, yurak muskulini, buyraklarni yallig`lanishiga sabab bo`ladi.
Nikohlarni biologik moslik asosida tuzilishining ahamiyati.
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 15 fevraldagi 46-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Sog`lom avlod” Davlat dasturini bajarishga doir ishlarni muvofiqlashtirish va nazorat qilish Respublika komissiyasining 2000 yil 24-fevraldagi majlisida mazkur dasturni ijro etish jarayonida birlamchi e`tibor yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashni yo`lga qo`yish zarurligi qayd etilgan.

Farzandingizni kattalar hayoti va kattalar munosabatlariga o‘rgatish haqida hech o‘ylab ko‘rganmisiz? Ehtimol, qizingiz yoki o‘g‘lingiz «Bolalar qayerdan olinadi?» kabi savol bergan bo‘lsa, nima deb javob berishni bilmay o‘zingizni yo‘qotib qo‘ygan hol ham bo‘lgandir?

Bolalarning jinsiy tarbiyasi avvalambor oilada olib borilishi zarur. Buni hammamiz anglab yetmog‘imiz darkor. Biroq qanday qilib? Axir har bir savolga javobni turlicha talqin qilish va tushuntirish mumkin. Bolaga esa faqat maqbulini tanlash joiz. Jinsiy ta’limdan boxabar ota-ona murakkab pedagogik vaziyatlardan mustaqil ravishda oson chiqib ketishadi. Ota-ona o‘g‘liga yoki qiziga erkaklar va ayollarning o‘zaro munosabatlari bilan bog‘liq vaziyatlarni tushunarli va oson tushuntirib berishi bolaning jinsiy jihatdan to‘g‘ri shakllanishi, o‘z majburiyatlarini tushunishi, o‘zini qanday tutish lozimligini anglashiga ko‘maklashadi.

Xo‘sh, qiz yoki o‘g‘ilni tarbiyalashda oldingizga qanday maqsadlar qo‘yasiz? Har bir ota-ona qizi yumshoq, g‘amxo‘r, ziyrak ayol bo‘lib voyaga yetishi, katta bo‘lganida farzandlariga mehribon bo‘lishini, o‘g‘il esa otasi va onasi, bo‘lajak oilasining tayanchi, qo‘rqmas, kuchli va maqsadga erishuvchan bo‘lishini istaydi.

Farzandining boshqa jinsga taalluqli inson bilan munosabatlari qanday kechayotgani haqida qachon o‘ylay boshlaysiz? Odatda bolalar o‘smirlik yoshini urib qo‘yganida. Demak, bolalarning muomala ko‘nikmalari eng jadal rivojlanadigan maktabgacha va kichik yoshdagi maktab yillari, afsuski, e’tibordan chetdan qoladi.

Bo‘lajak erkak va ayolni ota-onalik va er-xotinlik majburiyatlariga yoshlikdan bosqichma-bosqich o‘rgatish muhimdir, zero, jinsiy tarbiyaning asosiy vazifasi ham shundan iborat. Jinsiy xulqning jamiyatda qabul qilingan talablariga javob berish, boshqa jinsdagi odamlar bilan yaqin va barqaror munosabatlar o‘rnatish, yaqinlar va qadrdonlar bilan yaxshi aloqada bo‘lish tug‘ma qobiliyatlar sirasiga kirmaydi. Xuddi kasbni tanlash va unda malakaga erishish singari, erkak va ayol, ota va ona vazifalarini bajarishga ham butun hayoti davomida o‘rganiladi.

Bolalarga haqqoniy ma’lumotni to‘g‘ri usulda yetkazish uchun, birinchi navbatda, o‘zingiz to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishingiz darkor. Ikkinchidan, axborotni bolalarga yetkazish kerak. Uchinchidan, bu bilan siz nafaqat oilangizga, shu bilan birga jamiyatga ham yordam berasiz.

Bolalarning murakkab savollari yoki mulohazalaridan qiynalmagan ota-ona topilmasa kerak. «Bolalar karam ostida yotganini hech ko‘rganmisiz?» - deb so‘radi besh yoshli Nazira onasining tushuntirishlariga. Bolalarning qiyin savollariga berilgan javob, mulohazalarini to‘g‘ri tushuntirish orqali ko‘p jihatdan o‘g‘il va qizning jinsiy munosabatlarga yondashuvi belgilanadi.

Kichik maktab yoshidagi bolakay onasi bilan vrachga navbat kutib o‘tiribdi. Yonida bir ayol go‘dak qizini yechintirib, podguznigini almashtirdi va qayta yo‘rgakladi. Bolakay bularning hammasini qiziqish bilan tomosha qilardi. «Qayoqqa qarayapsan? Uyalmaysanmi?» - jerkib berdi onasi va siltab oldiga tortdi. Yonida esa boshqa ona o‘g‘li bilan o‘tirardi. Uning tarbiyasi o‘zgacha. «Qara, qanday kichkina qizcha. Jajji oyoqchalari, barmoqchalari, qo‘lchalarini qara. Hali o‘zi hech narsa qilolmaydi – qara, tagini xo‘llab qo‘yibdi va onasi almashtiryapti – katta bo‘lgunicha doimo ko‘z-quloq bo‘lib turish kerak. Sen ham kichkinaligingda shunday shirin bola eding». Shubhasiz, bu ikki tarbiya har xil samara beradi.

Ota-ona, xohlaydimi-yo‘qmi, bolalarini jinslarning o‘zaro munosabatlari bilan bog‘liq axborotdan to‘liq cheklab qo‘yolmaydi. Murakkab savollar, albatta, tug‘iladi. Bolalarning jinsiy xulq me’yorlari haqidagi qiziqishlarini ota-ona to‘liq qondirolmasa, oilaviy axborot tanqisligini ko‘chadagi ma’lumot to‘ldiradi.

Kattalar va birinchi navbatda ota-onaning erkin munosabati, bolaning barcha savollariga batafsil javob berishga tayyorligi, jinsiy masalalarni ham uyalmay va qo‘rqmay to‘g‘ri tushuntirish – to‘g‘ri jinsiy tarbiyaning majburiy shartidir. Kutilmagan savollar sizda qanday hissiyot uyg‘otdi? Yuzingizda taajjub va uyalish paydo bo‘ldi – bolalar nozik psixolog bo‘lib, buni darhol his etishadi. Bolalar farzand tug‘ilishi va erotika o‘rtasida hech qanday farq bilishmaydi. Kattalar esa o‘zlarining ishqiy tajribasi bilan bolalarning sodda qiziqishiga kirib boradi. Aytaylik, bolalar «Echki bilan sigir o‘rtasida qanday farq bor?» va «O‘g‘il bola qizdan qanday farqlanadi?» kabi savollarga bir xil munosabatda bo‘lishadi. Lekin otasi va onasining munosabatini darhol sezishadi hamda iflos va ahloqsiz savollar sifatida ajrata boshlashadi. Jinsiy madaniyati past bo‘lgan odamlar yanada qo‘pol xatolar qiladi: «Hozirdan shunday masalalar bilan qiziqyapsanmi? Bunday ketaverishda ertaga kim bo‘lib yetishasan?» yoki xoxolab kulib: «Ana onangdan (buvingdan) so‘ra, ular buni yaxshi bilishadi», - deydi. Ayniqsa oynai jahon orqali odamlar o‘pishayotganini ko‘rsatib qolsa, ota-onalar uchun odatda xatoga yo‘l qo‘yishadi. Ba’zilar turli usulda bolalarning diqqatini boshqa narsaga qaratmoqchi bo‘lishsa, boshqalar buning ustidan kulishga, bo‘sa haqida har xil beso‘naqay hazillar qilishga harakat qilishadi. Bolalar hammasini juda yaxshi tushunishadi va ularda erkak va ayol o‘rtasidagi ishqiy munosabat uyatsiz, ahloqsiz bir narsa, degan tushuncha shakllanadi.

Bola to‘rt, yetti yoki o‘n besh yoshda bo‘lmasin, savollariga to‘g‘ri, ob’ektiv va ilmiy javob qaytarishga intilish zarur. Bolani laylak olib kelishi yoki karam ichidan topib olinishi haqidagi ertaklar inson hayotining sirli tomonlarini ochib bermay, bolaning jinsiy ongi noto‘g‘ri rivojlanishiga olib keladi. Oxir-oqibat to‘qima o‘rnini ko‘chadagi haqiqat bosadi, turli tafsilotlar bilan to‘ldiriladi va aniqlashtiriladi. Natijada bolaning hafsalasi pir bo‘ladi, ota-onasiga ishonchsizlik tug‘iladi, ularga xuddi yolg‘onchilardek qaray boshlaydi.

Bolalar kutayotgan tushuntirish tabiatning turg‘un qonunlariga bo‘ysunishi, u bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi darkor. Agar bolada yoshligidan Yer yuzidagi barcha odamlar va jonzotlar hayotni davom ettirish qonuniga bo‘ysunadi, degan tasavvurni shakllantirsangiz nur ustiga a’lo nur bo‘ladi.

Ota-onaning izohi bolalar anglashi uchun tushunarli bo‘lmog‘i, ularning ruhiy va aqliy darajasiga mos bo‘lishi kerak. Bola uchun tushunarli ma’lumot ko‘pincha qo‘shimcha savol talab qilmaydi. Taniqli psixiatr V.Levining aytishicha, ota-ona javobning tafsilotlariga berilishi, masalani haddan tashqari chuqurlashtirishi yoki qisqacha javobni katta ma’ruzaga aylantirishi teskari samara beradi. Mutaxassislar jinsiy munosabat bilan bog‘liq axborot bolalarning ongiga mos bo‘lishi kerak, deb hisoblashadi. Farzand bilan faqat uni hozirgi paytda qiziqtirayotgan masalani muhokama qilish, so‘ragan narsasi haqida gapirish talab qilinadi. Bunda javoblar sodda, qisqa va tushunarli bo‘lmog‘i lozim.