O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgikа univеrsitеti

1. Оиладаги тарбия жараёнининг қониқарсизлиги сабаблари ва уларни бартараф этиш. Болаларнинг оила муҳитида қониқарсиз тарбияланаётганлигининг асосий сабаблари орасида қуйидагиларни алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин:

1. 
   Оила иқтисодий ривожланиш даражасининг пастлиги. Бугунги кунда ота-оналар гарчи иш билан таъминланган ва барқарор ойлик маошларини олиб турсалар-да, бироқ, оила аъзолари эҳтиёжлари (Масалан: оиланинг ҳар бир аъзосини мобил телефон (улар учун ой сайин хизмат тўлови зарур), Notebook, Netbook билан таъминлаш, шунингдек Интернет хизматидан фойдаланиш борасидаги эҳтиёжлар)нинг кун сайин ортиб бориши туфайли оила бюджетини шакллантириш ва ундан оқилона фойдаланишда муайян қийинчиликлар юзага келмоқда. Бу эса ўз-ўзидан ота-оналарни асосий ишидан ташқари қўшимча даромад топишга имкон берувчи меҳнат билан узлуксиз шуғулланишларини тақозо этади. Асосий вақтларини меҳнатга сарфланаётган ота-оналар тирикчилик воситалари (иш ҳақи, озиқ-овқат маҳсулотлари, хом ашё ва б.қ.)ни ишлаб топиш учун сарфланмоқда.
   
2. 
   Турмуш тарзини йўлга қўйишга нисбатан онгли ёндаша олмаслик: Аксарият ота-оналарда зўрма-зўраки ҳокимиятга интилиш, ижтимоий танглик, эртанги кунга нисбатан ишончсизлик, ишидан айрилиб қолишдан қўрқиш ҳолатлари кузатиладики, бу уларнинг ҳаддан ташқари жисмоний ва руҳий зўриқишларига сабаб бўлади, бунинг натижасида турли касалликларга чалиниш ҳолатлари кузатилмоқда.
   
3. 
   Замонавий оилада аёлларнинг зиммасига керагидан ортиқ масъусулиятнинг юкланаётганлиги. Бугунги кун аёлининг зиммасига ҳам иш жойида, ҳам уйда уларнинг имкониятларидан ортиқ мажбуриятлар юклатилмоқда. Олиб борилган тадқиқотлар натижаларининг кўрсатишича, бугунги кунда шаҳарлик аёллар ҳафтасига 77 соат меҳнат қилишса, шундан 36 соатини уй юмушларини бажаришга сарфлайди.
   
4. 
   Оилавий ажримлар сонининг юқорилиги. Бу ҳолат кўплаб ижтимоий-маиший ҳамда маънавий-ахлоқий сабаблар туфайли келиб чиқмоқда. Барча даврларда ҳам оилавий ажримлар болалар учун кучли руҳий зарба бўлиб, бу уларнинг ахлоқи ҳамда руҳиятига кескин салбий таьсир кўрсатади.
   
5. 
   Ота ва онанинг болалар тарбиясини ташкил этишда бирдек масъулиятли эмасликлари. Аксарият оилаларда эркак киши – оила бошлиғи асосан оиланинг иқтисодиёти ва молиявий масалаларини ҳал этиши лозим, болалар тарбияси эса тўла-тўкис онанинг зиммасида, деган тушунча шаклланган. Бугунги кунда айрим оталарда ҳатто “болаларни боқиш оиланинг эмас, балки онанинг мажбурияти” қабилидаги тушунча шаклланмоқда. Бу каби нотўғри қарашнинг юзага келишига кўп ҳолатларда аёлларнинг ўзлари ҳам сабабчи бўлишмоқда. Улар эркакларни амалий ҳаракатга рағбатлантириш ўрнига “Сиз ишлаб топмасангиз, мен ўзим маблағ топаман” дейишга ўтишган.
   
6. 
   Авлодлар орасидаги зиддиятларнинг кучайиб бораётганлиги. Сўнгги пайтларда оилаларда у ёки бу арзимас сабабларга кўра турли можаролар юзага келмоқда. Асосий зиддиятлар қайнона-келин ўртасида келиб чиқаётганлиги ўзбек халқига хос асрий анъаналар унутилаётганлигидан далолатдир. Зеро, асрлар давомида буви ва қайноналар келинни ўз оилаларига қиз сифатида қабул қилиб, унга уй-рўзғор юритишни, атрофдагилар билан муомала қилишни ўргатишган бўлишса, бугунги кунда ҳали ҳаётий тажрибага эга бўлмаган келиндан ҳам қайнота-қайнонага хизмат қилиш, уй-рўзғор ишларини бекаму кўст бажариш, қолаверса, агар у таълим олаётган бўлса, ўқишини давом эттириш ёки ишлаш (пул маблағини ишлаб топиш) талаб этилмоқда. Бу эса ўз-ўзидан ёш келинда жисмоний ва руҳий зўриқишни юзага келтирмоқда. Оилавий можароларнинг тобора авж олаётганлиги баъзан ўлим ҳолатларини ҳам келтириб чиқармоқда.
   
7. 
   Оила билан таълим муассасалари ўртасидаги ҳамкорликнинг узлуксиз бўлишига эришила олмаётганлиги. Айни вақтда Ўзбекистонда таълим муассасаси, маҳалла ва оила ўртасида мустаҳкам ҳамкорликни қарор топтирилишини таъминлоашга жиддий эътибор қаратилмоқда. Таълим муассасаси, маҳалла ва оила ҳамкорлиги Концепцияси ушбу эътиборнинг ёрқин мисоли саналади. Концепция ғоялари таълим муассасаси, маҳалла ва оила ўртасидаги ҳамкорлик асосида ёшлар тарбиясини самарали ташкил этилишини ифодалайди. Мазкур ғоялар қанчалик эзгу бўлмасин, бироқ, уларга амал қилишда таълим муассасалари ва оилаларнинг ташаббускорлиги етарлича бўлмаяпти. Бу эса ўз-ўзидан оилаларда ташкил этилаётган болалар тарбиясининг кутилган даражада қониқарли бўлмаслигига олиб келмоқда.
   

Таълим муассасаси, маҳалла ва оила ҳамкорлиги Концепцияси ғоясига кўра ижтимоий педагоглар оилавий масалаларни ҳал қилиш, оила ҳаётига доир турли муаммоларни бартараф этишда ота-оналарга амалий ёрдам кўрсата олишлари зарур. Ижтимоий педагог томонидан ўз фаолиятининг режали амалга оширилиши кутилган натижаларни кафолатлайди. Ҳаётий тажрибалар ижтимоий педагог фаолиятининг қуйидаги режа асосида ташкил этилиши мақсадга мувофиқ эканлигини кўрсатмоқда:
- оиладаги муносабатларни инсонийлаштириш (бугунги кунда ота-онанинг фарзандларга нисбатан авторитар муносабати, уларнинг олдига қўяётган талаблари ўзини оқламайди; аксинча, самимийлик, яхшилик, кўрсатиладиган аниқ амалий ёрдам, ота-онанинг оила муаммоларига қизиқишлари, ота ва онанинг ўзаро ҳамжиҳат, ҳамфикр эканликлари, оила ҳаётига оид турли масалаларни биргаликда, ўзаро маслаҳатлашган ҳолда ҳал қилиш фарзандлар келажагининг порлоқ бўлишини таъминлайди);
- маҳалла ва оила имкониятларини бирлаштирган ҳолда турли оилаларга тегишли муаммоларни самарали ҳал қилиш;
- оила масалалари билан шуғулланувчи турли илмий марказлар, нодавлат ташкилотлар, гуманитар ёрдам жамғармалар фаолиятларини ўзаро уйғунлаштириш, ҳамкорликда оила шароитида болаларни самарали тарбиялашга доир махсус дастурларни ишлаб чиқиш.
Ҳар қандай жамиятнинг ижтимоий, иқтисодий ва маданий ривожланиши шахслараро муносабатлар кўлами ва мазмунига жиддий таъсир кўрсатади. Ўзбекистон Республикасида бозор иқтисодиёти муносабатларининг қарор топиши шахслараро муносабатлар доирасининг янада кенгайиши ва бир қадар мураккаблашувига олиб келди.
Маълумки, бозор иқтисодиётида ахборотлар, уларнинг алмашиниши ва тезлиги устувор аҳамиятга эга. Ахборотлар алмашинуви турли маданиятлар, шунингдек, Ғарб ва Шарқ ахлоқий қарашларининг ўзаро уйғунлашишини таъминлайди. Бу ижобий ҳол бўлиб, жамиятнинг, ижтимоий муносабатларнинг ривожланиши ва янада такомиллашувига хизмат қилади. Бироқ, сўнгги йилларда Ғарб ва Шарқ маданияти ҳамда ахлоқий қарашларининг ўзаро уйғунлиги илғор хусусият касб этиши билан бирга миллий қадриятларнинг муайян даражада инкор этилишига сабаб бўлмоқда. Бошқада айтганда, “Ғарбдан намуна олиш” анъанаси юзага келмоқда. Шу сабабли миллатнинг миллийлигини ифодаловчи миллий маданиятни сақлаб қолиш, миллий ахлоқий қарашларнинг авлоддан авлодга мерос бўлиб ўтишини таъминлаш оиланинг ўзига хос ўрни мавжудлиги долзарб аҳамият касб этади.
оила шахсни миллий қадриятлар асосида тарбиялашда етакчи тарбия маскани ҳисобланади. зеро, катта ёшли оила аъзоларининг миллий ахлоқий қарашлари ва ёндашувлари мисолида фарзанд атрофдагилар билан муносабатда миллий ахлоқ мезонлари (ота-она ёки кексаларни қадрлаш, каттага ҳурмат, кичикка иззат, тонгда туриб, эзгу ниятлар қилиш, шахсий манфаат ва қизиқишларининг оила шаъни ва обрўсига зиён етказмаслиги, меҳмондўстлик, қариндошлик ришталарини мустаҳкамлаш, қўни-қўшнилар билан яхши муносабатда бўлиш, ўзгалардан ёрдамни аямаслик, имконияти чекланган шахсларга нисбатан раҳм-шафқат ва мурувват кўрсатиш ва б.қ.)га риоя қилиш кўникмаларини ўзлаштириб борадилар. “илмий-педагогик, психологик, физиологик ҳамда фалсафий асарларнинг таҳлили шуни кўрсатдики, оила бола учун энг асосий тарбия муҳити бўлиб, бу муҳитда шахс камолоти учун муҳим ҳисобланган хулқ-атвор, ирода, характер ва дунёқараш шаклланади. бола оила тимсолида жамиятнинг ижтимоий-маънавий қиёфасини кўради, жамият талаблари моҳиятини илк бора шу кичик жамоа орасида, оилавий муносабатларни ташкил этиш жараёнида англайди”⁶⁶.
Оила ижтимоий мақомининг юқори бўлиши, оилавий муносабатларнинг миллий хусусият касб этишида унинг демографик ҳолати муҳим аҳамиятга эга. Яъни:
1) кўп болали ўзбек оилаларида патриархал тартибнинг сақланиб қолаётганлиги оилавий муносабатларнинг барқарорлигини таъминлайди ҳамда оила тарбияси самарадорлигини таъминловчи омил ва кўникмаларнинг авлоддан-авлодга ўтишини таъминлайди. Бундай оилаларда жамоавийлик катта куч бўлиб, юзага келувчи ҳар бир муаммо биргаликда ҳал қилинади;
2) кам болали ўзбек оилаларида индивидуаллик, “мен”лик устувор ўрин тутади. Ота-она ёки катта ёшдаги оила аъзолари бола (бир нафар) ёки болалар (икки нафар)нинг хоҳиш-истакларини доимий равишда инобатга оладилар. Уларнинг шахсий манфаатлари оиланинг умумий манфаатларидан устун туради, истеъмолчилик кайфияти юқори.
Замонавий оилаларга хос бўлган хусусиятлардан яна бири – бу ҳуқуқий мазмундаги оилавий муносабатларнинг тартибга солиниши саналади. Оиланинг ҳуқуқий хусусиятлари ўқув қўлланманинг “Оиланинг ҳуқуқий асослари. Ота-оналар ва фарзандларнинг ҳуқуқ ва бурч (мажбурият)лари” мавзусида батафсил ёритилганлиги боис шу ўринда ушбу масалага қайта тўхталиб ўтишга ҳожат йўқ. Талабалар мазкур ҳолатда аввал ўзлаштирган билимларини ёдга оладилар.
Шундай қилиб, оилаларда оила аъзолари сонининг қисқариши, авлодларнинг узоқлашуви оила тарбиясига нисбатан янгича ёндашувни қарор топтиришни тақозо этмоқда. Ана шундай ёндашувлардан бири – бу оилаларга ижтимоий-педагогик ёрдам кўрсатиш ҳисобланади. Ижтимоий педагоглар томонидан оилага тарбиявий ёрдам кўрсатишда унинг қариндошликка асосланиб, оила аъзоларини бирга яшашларини таъминловчи кичик ижтимоий гуруҳ ёки оила аъзоларининг кундалик ҳаёт кечиришларини таъминловчи ижтимоий институт сифатидаги ролини кучайтиришга эътибор қаратиш зарур.