O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgikа univеrsitеti

Оила – ижтимоий институтларнинг энг қадимгисидир. Инсоният тарихи қанчалик турфа ва мураккаб бўлишига қарамай, айниқса, ушбу маскан ўз тизими, таркиби ва жамият олдидаги мажбуриятларини бажариш нуқтаи назаридан асл моҳиятини сақланиб қолган ижтимоий тузилма саналади
Жамиятнинг ажралмас бўлаги бўлган оила нафақат ҳар бир шахс, балки ҳар бир миллат, элат тараққиётида ҳам муҳим ўрин тутади. Бирор бир халқ, миллат ёки жамият йўқки, у ўзининг ривожланиш тарихида ва тараққиёт истиқболини белгилашда оила ва унинг атрофидаги муаммоларни, қадриятларини инобатга олмаган бўлса. Ҳар қандай жамиятнинг ривожи, миллатнинг тараққий этишида оиланинг ўрни алоҳида эканлигини таъкидлар экан, Буюк давлат арбоби Ислом Каримов қуйидагиларни баён этади: “Ҳар қайси миллатнинг ўзига хос маънавиятини шакллантириш ва юксалтиришда, ҳеч шубҳасиз, оиланинг ўрни ва таъсири беқиёсдир. Чунки инсоннинг энг соф ва покиза туйғулари, илк ҳаётий тушунча ва тасаввурлари биринчи галда оила бағрида шаклланади. Боланинг характерини, табиати ва дунёқарашини белгилайдиган маънавий мезон ва қарашлар – яхшилик ва эзгулик, олийжаноблик ва меҳр-оқибат, ор-номус ва андиша каби муқаддас тушунчаларнинг пойдевори оила шароитида қарор топиши табиийдир”².
Оила никоҳга ёки аъзоларининг ижтимоий турмуш тарзи, ўзаро ахлоқий жавобгарлиги ва ўзаро ёрдамига асосланган қон-қариндошларнинг кичик гуруҳи³.
Инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлатда мавжуд бўлган оилага қуйидагича таъриф мавжуд: “Оила жамиятнинг табиий ва асосий бўғини бўлиб, юридик маънода никоҳ, қариндошлик, фарзандликка олиш ёки бошқа шаклларда болаларни доимий тарбияга олишдан келиб чиқадиган тегишли ҳуқуқ ва мажбуриятлар билан боғланган шахслар доирасидан иборат бўлган миллий мустақиллик мафкурасига, умуминсоний қадриятлар ва шарқона анъаналарга асосланган оилавий муносабатларни ривожлантириб, уни мустаҳкамлашга қаратилган фуқаролар иттифоқидан иборатдир”⁴.
Психолог олимлар оилани кичик бир ижтимоий гуруҳ сифатида таърифлайдилар. Оилани ташкил этувчи ушбу гуруҳ никоҳ орқали ҳамда яқин уруғчилик ришталари билан бир-бирига боғланган бўлиб, улар ўртасидаги муносабатларга хос бўлган муҳим жиҳатлар – бу ўзаро меҳр-муҳаббат, ғамхўрлик, масъулиятлилик ва албатта, ҳаёт, турмуш тарзидаги умумийликдир⁵.
Социология оилага яхлит ижтимоий организмнинг қисми, жамият бўғини, ижтимоий тарбия жамоаси сифатида қарайди. Ижтимоий-иқтисодий соҳада содир бўлаётган ўзгаришлар албатта, оилада ўз аксини топади. Бироқ бошқа – ишлаб чиқариш, касбий, сиёсий-ижтимоий бирлашмалардан фарқли равишда оила тўғридан-тўғри қайта қуришга учрамайди. Оиланинг ахлоқий, психологик жиҳатдан янгиланиши узоқ, мураккаб, қарама-қаршиликларга боғлиқ жараёндир.
Иқтисодий ўзгаришларга нисбатан янги ахлоқ меъёрларга асосланган ижтимоий муносабатлар оилада секин суръатларда шаклланади. Оилавий ўзгаришларнинг амалга ошишида ижтимоий-иқтисодий омиллардан ташқари биологик, психологик, демографик омиллар ҳам иштирок этади.
Психологларнинг қайд этишича, шахс ҳаётининг бирдан-бир тўғри йўли – бу оилавий ҳаёт саналади. Оилавий ҳаётнинг самараси унда соғлом муҳит қарор топганлиги билан белгиланади. Бинобарин, “оила соғлом экан, жамият мустаҳкам, жамият мустаҳкам экан, мамлакат барқарордир”⁶.
Оила инсон учун меҳнат қобилиятини тиклаш ва дам олиш жойи. Шунингдек, оила муҳим тарбия ўчоғи ҳамдир. Оилада болалар тарбиясида ота-боболар, момолардан қолган, минг йиллар мобайнида ҳаёт синовларидан ўтган яхши удум, одатлар мавжуд. Педагог олима М.Иномова оиланинг қуйидаги жиҳатларини алоҳида ажратиб кўрсатган:

• 
  оила ўзига хос ва такрорланмас таъсирга эга;
  
• 
  оила бола учун ўзига хос “кўзгу” бўлиб, ота-онанинг шахсий намунаси, ибрати бола тарбиясида муҳим аҳамият касб этади;
  
• 
  оила ўзига хос ҳиссиётлар оламидан иборат бўлиб, унда ижобий ва баъзан салбий ҳис-туйғулар жамулжам бўлади;
  
• 
  оила шароитида болаларда ўзгаларга нисбатан ҳамдардлик туйғулари ҳам тарбияланади;
  
• 
  оиладаги маиший турмушда боланинг иштирок этиши ҳам ахлоқий тарбиянинг муҳим омили саналади;
  
• 
  оила – эр-хотинлик, ота-оналик вазифаларини акс эттиради. Ота-онанинг бир-бирига бўлган муҳаббати болага таъсир кўрсатадиган асосий тарбиявий омиллардан бирига айланиши мумкин⁷.
  

Демак, оила – тарбиявий жамоа ва ҳеч ким ҳеч қандай ҳолатда оиланинг вазифасини бажара олмайди.
Оила ҳаёти кўп томонламали муносабатлар билан тавсифланади: ижтимоий-биологик, хўжалик-иқтисодий, ахлоқий, психологик. Оила ривожининг ҳар бир босқичи бир функциясининг тугаши, бошқасининг пайдо бўлиши, унинг аъзоларининг ижтимоий фаолиятининг ўсиб бориш кўлами ва тавсифи билан боғлиқ. В.А.Сластенин, И.Ф.Исаев, Е.Н.Исаевларнинг фикрича, оила жамият ва шахсга муносабати бўйича муҳим ижтимоий аҳамиятга эга функцияларни бажаради.
Хўш, олий таълим тизимида “Оила педагогикаси”нинг ўқув фани сифатида ўқитилиши қандай назарий ва амалий аҳамиятга эга? Ушбу ўқув фани доирасида қандай масалалар ўрганилади? Бўлажак педагог ҳамда психолог сифатида талабалар “Оила педагогикаси” бўйича қандай билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштира олишлари зарур?
“Оила педагогикаси” фанининг моҳиятини тўла англаб олиш учун юқоридаги каби саволларга жавоб топиш талаб этилади. Қуйида ана шулар тўғрисида сўз юритилади.
Ўқув фанининг умумий моҳиятини англаб олишда ҳар бир фан, ўқув фани асосларини ўзлаштиришда бўлгани каби таня тушунчалар мазмунидан етарлича хабардор бўлиш талаб этилади.
“Оила педагогикаси” ўқув фанининг марказида оила, никоҳ, қон-қариндошлик, ота-она, фарзанд (фарзандлар), кекса авлод (бува, буви), оила тарбияси каби тушунчалари ётади.
Оила ҳар бир шахс ҳаётида ўта муҳим аҳамиятга эга. Зеро, ҳар бир шахс оилада дунёда келади, унда қарор топган муҳитда яшайди, камолотга эришади, тарбияланади. Шахснинг руҳияти, ирсий, этник ҳамда ментал хусусиятлари, ахлоқий, жисмоний, иродавий сифатлари ва дунёқарашининг шаклланишида ҳам оила “ядро” бўлиб хизмат қилади.
“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “оила” атамаси араб тилидан таржима қилинганда “бола-чақа”, “хонадон”, “уруғ”, “авлод” маъноларини англатилиши айтилиб, у бевосита шахсга даҳлдорлик нуқтаи назаридан тушунча сифатида шундай таърифланади: “Эр-хотин, уларнинг бола-чақалари ва энг яқин туғишганларидан иборат бирга яшовчи кишилар мажмуи”⁸. “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси”да эса оиланинг никоҳ ёки туғишганликка асосланган кичик гуруҳ⁹ эканлиги таъкидланади.
Демак, оила – ўзаро розиликка асосланган никоҳ ва қон-қариндошлик ришталари асосида бирлашган кишилар мажмуи. Оиланинг шаклланиши ва мавжуд бўлиши негизида икки жинс – эр ва хотин ўртасида тузилган никоҳ ётади. Никоҳ – оила қуриш, фарзанд кўриш ва уларни тарбиялаш мақсадида икки жинс вакилларининг ўзаро розилиги асосида тузилган, ҳуқуқий жиҳатдан расмийлаштирилган иттифоқи¹⁰
Расмий никоҳ унга киришаётган икки жинс вакили – эркак ва аёлга биргаликда кечириладиган турмушда, шунингдек, туғиладиган фарзандлар олдида маълум мажбурият (бурч) ва ҳуқуқларга эга бўлиш имкониятини яратади. Шу билан бирга оила шакллантирилгандан сўнг фарзандларнинг туғилиши ўз-ўзидан никоҳланган икки жинс вакили – эркак ва аёлнинг ота ҳамда она мақомига эга бўлишини таъминлайди. Ота ва она биологик жиҳатдан фарзандларга эга бўлиб, уларга ижтимоий-ҳуқуқий жиҳатдан васийлик қилиш, кексайган чоғларида эса уларнинг ғамхўрликларига муносиб бўлган эркак ва аёл. Фарзанд (фарзандлар) – битта ота-онадан дунёга келган ўғил ёки қиз (лар).
Оила ота-она ва фарзандлардангина иборат бўлмай, балки кекса авлод (бува, буви) ҳамда қариндошларни ҳам ўз ичига олади. Бува – ота ёки онанинг отаси бўлса, буви – ота ёки онанинг онаси саналади. Қариндошлар оилага қондошлик нуқтаи назаридан бирлашади. Қариндошлик – бир авлод-аждодга мансуб бўлиб, бир неча кишидан иборат гуруҳни қондошлик асосида муайян оилага бирлашишини ифодаловчи биологик-ижтимоий ҳодиса.
“Педагогика” (юн. “παιδαγωγική”; “παῖς” (“pais”) – бола, “ἄγω” (“agogos”) – етаклайман) тушунчаси эса “шахсни шакллантиришга қаратилиб, муайян тизим асосида ташкил этиладиган фаолият, таълим-тарбиянинг мазмуни, шакли, метод ва воситалари ҳақидаги фан”¹¹ маъносини англатади. Оддийроқ қилиб айтганда, “педагогика” тушунча сифатида шахсни шакллантиришга хизмат қиладиган таълим ҳамда тарбиянинг мазмуни, шакли, метод ва воситалари тўғрисида маълумот берадиган фан (фанлар туркуми)ни ёритади.
Юқорида билдирилган фикрларга таянган ҳолда ўқув фани сифатида “оила педагогикаси” тушунчасини шундай таърифлаш мумкин:



“Оила педагогикаси” – оилада фарзанд(лар)ни камолга етказиш, тарбиялашда ота-оналар ёки кекса авлод вакиллари (бува ва бувилар) томонидан ташкил этиладиган тарбия мазмуни, жараёни, тамойил, етакчи ғоя, шакл, метод ва воситалари ҳақида маълумот берадиган ўқув фанидир.





“Оила педагогикаси” фанининг мақсади: талаба-ёшларга оила тарбиясининг умумий асослари (мазмуни, қонуниятлари, тамойиллари, ўзига хос жиҳатлари, устувор ғоялари, самарали шакл, метод ва воситалари)га оид назарий билимларни бериш, уларни бўлажак педагог сифатида оилаларга болалар тарбиясини тўғри, самарали ташкил этишда педагогик ёрдам кўрсатишга тайёрлашдан иборат

Маълумки, ҳар бир фан, шу жумладан, ўқув фани олдига муайян мақсад қўйилади. Одатда ўқув фанлари (ҳар қандай фан)нинг мақсади унинг моҳиятини умумий нуқтаи назардан ёритишга хизмат қилади.

Инсон ижтимоий биологик жонзот сифатида ўзининг яшаши учун зарур бўлган овқат ейиш, нафас олиш, ухлаш, жинсий ҳаёт, иссиқ-совуқдан ҳимояланиш ва шу каи биологик эҳтиёжларини, инсонлар билан ўзаро мулоқот, жамияда ўз ўрни ва мавқеига эга бўлиш, фарзандлар тарбияси, ўзининг яшаши ва ижод қилиши, саломатлигини сақлаши, уй-жой, кийим-кечакка бўлган эҳтиёжларини, шунингдек, фаровон турмуш кечириши учун зарур бошқа шароитларни яратиш кабилардан иборат бўлган ижтимоий эҳтиёжларини, моддий эҳтиёжларини қондириш, ўз-ўзини ва атроф-борлиқни англаш, қадриятларни билиб олиш, ҳаётнинг мазмунини тушуниш орқали ўз йўлини топиб олиш каби маънавий эҳтиёжларини оилавий шароитда амалга оширади. Инсон ўзининг юқорида санаб ўтилган асосий эҳтиёжларини фақат оиладагина тўла қондира олади”¹².

Юқорида билдирилган фикрлар “Оила педагогикаси” ўқув фанининг предмети нимадан иборат” деган саволга жавоб топиш имконини беради.



“Оила педагогикаси” фанининг предмети оила тарбиясининг умумий асослари (мазмуни, қонуниятлари, тамойиллари, ўзига хос жиҳатлари, устувор ғоялари, самарали шакл, метод ва воситалари)га оид ғоя, қараш, концепция, назария ва таълимотлар йиғиндисидан иборат

Ўқув фани сифатида “Оила педагогикаси” аниқ мақсадни ифодалаш билан бирга муайян вазифаларни ҳам ҳал қилишга йўналтирилган.

“Оила педагогикаси” қуйидаги вазифаларини ҳал қилади:

• 
  талабаларни оиланинг ижтимоий, иқтисодий, хуқуқий ва маданий
  

асослари, оиланинг шахс ҳаётидаги ўрни, оиланинг функциялари, оила тарбиясининг ижтимоий аҳамияти, тарбиявий имкониятлари, оила турлари, муайян турдаги оилаларнинг шахс ривожига таъсири, шунингдек, замонавий ўзбек оилалари ривожланишининг ўзига хос жиҳатлари, оила тарбияси муаммолари, оилада болалар тарбиясини самарали ташкил этишга оид маҳаллий ва хорижий мамлакатларнинг тажрибалари, бу борадаги илғор ютуқларни амалиётга татбиқ этиш йўллари билан яқиндан таништириш;

• 
  талабаларга оила тарбиясининг умумий асослари (мазмуни, қонуниятлари, тамойиллари, устувор ғоялари, самарали шакл, метод ва воситалари), оила ва ижтимоий тарбиянинг яхлитлиги, шунингдек, ота-оналар ва педагоглар ўртасидаги ўзаро ҳамкорликнинг аҳамияти, технологиялари хусусида маълумот бериш;
  
• 
  талабаларда оила педагогикасига нисбатан Ғарб ва Шарқ мамлакатларидаги ёндашув, ушбу ёндашувларнинг шахс руҳиятининг шаклланиши, камолотини таъминлашдаги ҳиссаси борасидаги тасаввурларни ҳосил қилиш ҳамда ота-оналарнинг педагогик маданиятини ривожлантириш йўлида илмий изланишларни олиб бориш кўникмаларини шакллантириш;
  
• 
  талабалар томонидан оила тарбиясининг шахсни камолотидаги ролининг муносиб баҳоланишини таъминлаш;
  
• 
  талабаларни бўлажак педагог сифатида оилаларда ташкил этиладиган болалар тарбиясининг самарали бўлиши, оила тарбиясини йўлда қўйишда юзага келаётган муаммоларни бартараф этишда методик ёрдам кўрсатишга муваффақиятли тайёрлаш;
  
• 
  талабаларда келгусида таълим муассасаларида олиб бориладиган педагогик фаолиятни оилаларда йўлга қўйилаётган тарбия билан ўзаро мувофиқлаштиришга эришиш кўникма, малакаларини шакллантириш.
  
• 
  талабаларда бўлажак оила соҳиби (ота ёки она) сифатида ижтимоий фаолликни шакллантириш.
  

Ўқув фанининг предмети ўз навбатида “Оила педагогикаси” фанининг айнан қайси масалаларни ўрганиши борасидаги тасаввурларни ойдинлаштиради. “Оила педагогикаси” ўқув фани қуйидаги масалаларни ўрганади:

• 
  оила педагогикасининг назарий муаммолари аниқлаш;
  
• 
  оила тарбиясини ташкил этиш борасидаги илғор, самарали иш тажрибаларини ўрганиш;
  
• 
  замонавий шароитда ижтимоий, иқтисодий, маданий, технологик соҳаларда эришилаётган ютуқларни оила педагогикаси амалиётига изчил татиқ этиш;
  
• 
  ота-оналар ёки болалар тарбиясига масъул шахс (васий)ларнинг педагогик маданиятини ривожлантириш;
  
• 
  ижтимоий ва оила тарбиясини, шунингдек, ижтимоий ва оила тарбиясини муваффақиятли ташкил этишга хизмат қиладиган технологияларни ўзаро мувофиқлаштириш.
  

“Оила педагогикаси” ўқув фанининг асосий манбаи ўзбек халқининг оилада болалар тарбиясини самарали ташкил этиш борасида асрлар давомида шаклланланган бой ҳаётий тажрибаси, болалар тарбиясига нисбатан ёндашувлари, миллий урф-одатлар, анъаналар, маросимлар, шунингдек, халқ оғзаки ижоди намуналари (алла, лапар, эртак, афсона, масал, матал, мақол, панд, насиҳат, ўгит ва қаҳрамонлик эпослари) саналади.
Демак, “Оила педагогикаси” фани ота-онанинг ёш авлод тарбиясини самарали ташкил этишга йўналтирилган педагогик фаолиятининг мазмуни, умумий қонуниятлар, тамойиллар, асосий шакллари, методлари, воситалари ҳамда технологиясини ёритишга хизмат қилади.
“Оила педагогикаси” фанининг бошқа фанлар билан ўзаро алоқадорлиги. Ўз моҳияти, амалий аҳамиятига кўра “Оила педагогикаси” фани ижтимоий фанлар сирасига киради. Шунга кўра у бошқа ижтимоий-гуманитар фанлар билан ҳам ўзаро боғлиқлик ва алоқадорликда ривожланади.
“Оила педагогикаси” фанининг ривожига бевосита таъсир кўрсатувчи фанларни уларнинг йўналишига кўра қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин (1-жадвал):