Hayvonlardagi tafakkur kurtaklari
Yuqori darajada taraqqiy qilgan hayvonlarning (masaian, it, may- munlarning) ba’zi harakatlarini ko'rganimi/da ba’zan ularga «ziyrak», «sezgir», «tiyrak» degan va boshqa shu kabi sifatlar beramiz. Hayvonlarda shunday harakatlar ko‘rinadiki, bu harakathtrdan bizga hayvon qanday bo‘lmasin maqsadga yetish yoMlari yoki vositalarini tanlaganday, qanday bo‘lmasin masalani hal etganday, avvalgi tairibani yangi sharoitga qarab tatbiq etganday tuyuladi. Hayvonlarning tafakkuri haqidagi masala sohasida so‘nggi vaqtlarda g‘oyat ko‘p eksperimental tekshirish o‘tkazildi, bu tajriba ishlarining ko‘pchiligi maymunlarning turli zotlari ustida olib borildi. Masaian, N.N.Ladigina Kotsning teksliirishlari shimpanzeda bosh- lang‘ich abstraksiya qobiliyatlari borligini ko‘rsatadi: maymunlar o‘zi idrok qiladigan narsalarning rangini shakli va hajmidan ajratar ekan, shuningdek, shaklni rang va jismdan ajrata olar ekan. Hatto tuban darajadagi maymunlarda ham anchagina murakkab tanlash-ajratish qobiliyati
b orligini tajriba —
ko‘rsatib berdi.
Professor Roginskiy mana bunday tajriba qilgan: maymunlar oldiga turli tomonga qaratib, uzun-uzun bir necha tasma va arqon uzala yotqizib qo‘yi!gan.
Shu tasma va ar- qonlardan ba’zila- rining uchiga yemish bog‘lab qo‘yilgan.
Maymunlar bu tasma
va arqonlarni bir- —
biridan farq qilmay bir 11-rasm. Maymunlarda murakkab tanlash-ajratish necha marta ushlab qobiliyati borligini ко ‘rsatuvchi tajriba.ko'iganidan keyin, oxiri, tasma va arqonlaming qay xilda cho‘zilib yotgani- dan qut’i nazar, yanglishmay xuddi o‘sha yemish bogiangan tasma va arqonlarni darrov ajratib, topib olganlar.
Maymunlaming sun’iy suratda yaratilgan sharoitda o‘zlari uchun yangi, murakkab harakatlarni bajarishga qobil ekanliklari ma’lum bo‘Idi, Maxsus tajriba qilib ko'rilganda shu narsa ayon bo‘lganki, maymunlar baland joyga qo‘yib qo‘yilgan yemishlarni tushirib olish uchun yonlarida turgan yog‘ochni «qurol» tariqasida ishiata olganlar, ayrim hollarda esa yemishlarni tushirib olish uchun yog‘ochlarni bir-biriga ulaganlar yoki buyumlami qalashtirib, ustiga chiqib olganlar.
Maymunlaming tafakkurini tekshirishda l.P. Pavlovning xizmati, ayniqsa, kattadir. l.P. Pavlov sinchiklab tajriba qilib, maymunlaming fahm bilan aloqador harakatlar qila olishmi ko‘rsatib berdi. Masaian, tajriba qi- lingan Rafael deb atalgan maymun eshiklaming turli xil zanjir va ilgaklarini ularning har biriga yarasha asbob bilan ochishga, olovga suv sepishga, yashik- larni taxlab zinapoyacha qilib, balandga chiqishga o‘rgandi.
J.P. Pavlov o‘z tajribalariga, shuningdek, boshqa tekshiruvchilarning tajribalariga asoslanib, maymunlaming fahm bilan aloqador harakatlarini materialistik asosda uqtirib berdi. Maymunlaming fahm bilan aloqador bu harakatlari ular miyasining shartli reflektor faoliyatidir, albatta.
P. Pavlov maymunlaming tafakkuri, fahmi o'ylashda emas (maymunlar o‘ylamaydi), balki harakatidadir, degan xulosa chiqaradi. «Maymunning tafakkurini uning harakatlarida o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rasiz», «maymunning goh uni, goh buni qo'liga olib ko‘rib qilayotgan barcha ish-harakatlari, o‘z ko‘zingiz bilan ко'rib turganingizdck, ish-harakatda namoyon bo‘lgan tafakkurdir. Bu qisman awallari hosil qilingan, qisman hozir ko‘z o‘ngingizda hosil bo‘layotgan, ko‘z oldingizda bir-biriga qo‘shilayotgan bir qancha as- sotsiatsiyalardir. Albatta, bu fahm eng elementar fahmdir» — deydi I. P.Pavlov («Павловские среды», II tom, 431-bet).
Bu tafakkurning elementar tafakkurligi shundaki, hayvonlar shu paytda o‘zi idrok qiladigan voqelik doirasidagina «fikrlaydi», ularning fahm bilan aloqador harakatlari faqat biologik ehtiyojJami qondirish yo‘lidagi harakat- lardir, xolos.
Hayvonlar o‘ylamaydi, ulaming fikmi ifodalaydigan va ma’lum bir shakl- ga kiritadigan tili yo‘q. Yuqori darajada taraqqiy qilgan hayvonlarda faqat birinchi signal sistemasining muvaqqat bogllanishlari tafakkurning nerv- fiziologik mexanizmlari bo‘lib xizmat qiladi.
Hayvonlarda vujudga kelgan harakat usullari biridan ikkinchisiga o‘tmaydi. Bu harakat usullarini qaysi hayvon topgan bo‘Isa, faqat o‘sha ayrim hayvonni ki bo‘lib qoladi. Hayvonlarning kurtak holidagi tafakkuri taraqqiy etmaydi. Bu tafakkurning zohir bo‘lishi tafakkurning nav- batdagi, yuksak va murakkabroq shakllari taraqqiy etishi uchun bir bos- qich bo‘Iolmaydi. Hayvonlarning tafakkuri namoyon bo‘ladigan harakatlar ularning fe’l-atvorida asosiy o‘rin tutmaydi. Hayvonlarning fe’l- atvori (xatti-harakatlari)dagi asosiy shakllari instinktlari bilan ko‘nikmalardan iborat. Hayvonlarning ana shu oddiy kurtak holidagi tafakkur faoliyati ayni vaqtda hayvon psixika taraqqiyotidagi yuksak bosqich hisoblanadi.
Hayvonlar psixologiyasi — zoopsixologiya degan maxsus fan hayvonlar psixikasini tekshirish bilan shug^ullanadi. Bu fan hayvonlardagi psixik hayot shakUarining taraqqiyotini ulardagi nerv sistemasining taraqqiyotiga va biologik sistematikaga (hayvonlarning har xil turlariga), shuningdek, hayvonlarning hayot kechirish xususiyatlariga qarab o‘rganadi. Zoopsixologiya turli hayvonlar psixikasining taqqoslab tekshirganidan chog‘ishtirma psixologiya deb ham ataladi. Shu psixologiyaning o‘zi psixika taraqqiyotini hayvon organizmlarining biologik tuzilishiga qarab tekshirgani uchun yana biologik psixologiya deb ham yuritiladi.
INSON ONGINING TARIXIY TARAQQIYOTI
Hayvonlar psixikasining paydo bo‘lishi va o'sib taraqqiy qilinishini yuksak darajada taraqqiy etgan psixikaning, ya’ni faqat insonga xos bo‘lgan ongning ilk tarixi arafasi desa bo‘ladi.
Inson ong egasi bo‘lganligi tufayli hodisalaming o‘zaro sababiyatlari, bog‘lanishlarini va bu bogManishlarning natijalarini ochib ola biladi, o‘z oldiga muayyan maqsadlar qo‘yadi va shu maqsadlarga yarasha ish ko'radi. Odam ongi, psixikasi yuksak darajada tashkil topgan materiyaning, ya’ni miyaning xossasidir. Shu bilan birga, odam ongini ijtimoiy hayot sharoiti- ga bog‘lagan holda taraqqiy qiladi. Ong insonning eng awalgi ota-bobosi qurol yasab, mehnat qila boshlagan va shu tufayli ijtimoiy hayot kechira boshlagan paytdan e'tiboran paydo bo‘lgan.
Odamning eng awalgi ota-bobolari to‘da-to‘da bo‘lib yashagan. Mehnat jarayonida insonni jamiyatiga yaqinlashtiradi. Odam tashqi tabiatga ta’sir etib va uni mehnati bilan olzlashtirish jarayonida o‘zinmg tabiatini ham o‘zgartirib boradi. Odamning eng awalgi ota-bobolari mehnat jarayonida qayta tuzilib odam organizmi takomillasha borgan.
Odamning taraqqiy qilishida mehnatning roli
Inson ongining taraqqiy qilishida so‘zsiz mehnat jarayoni muhim rol o‘ynadi. Avlod-ajdodlarimiz mehnat qilish natijasida o‘z ehtiyojlari uchun kerak bo'lgan buyumlami tabiatdagi bor bo‘lgan yog‘och, tosh kabilardan yasash natijasida ularning onglari takomillasha borgan.
57
Ayni mehnat qurollari tayyorlanishi, qo‘ldan turli-tuman ishlarda foy- dalanishi tufayli odamzod qo‘ lining panjalari rivojlandi. Odam mehnat qilgan say in so‘zlashni o‘rgandi, nutq vujudga keldi, odam tilga kirdi, so‘zlashni o‘ngana boshladi, so‘zlay berish munosabati bilan, nutq ila qilinadigan muoma- lada til taraqqiy eta bordi va mehnat bilan bir qatorda, odam bosh miyasi va ongining yanada o‘zgarishi, takomillashuvi uchun asosiy faktor boMib qoldi,
Odam miyasining nisbiy hajmi ham o‘zgardi va ancha kattalashdi. Bosh miya po‘stining yuzasi ham kattalashdi (2000 kv. sm), miyaning va miya po‘stidagi ayrim qismlaming tuzilishi o‘zgardi. Katta yarim sharlarning peshana va tepa boMaklari, ayniqsa, takomil etdi. Odam miyasining peshana boMagi miya po‘sti yuzasining taxminan 30 foizini egallaydi. Bosh miya po‘stining ensa bo‘lagi odamda 12 foizini egalladi. Odam miyasining po‘stida yangi markazlar hosil boMdi, hayvonlarning miya po'stida esa bunday markazlar yo‘q. Odam miyasining po‘stida nutq markazlarining hosil bo‘lishi, ayniqsa, katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Odamda ikkinchi signal sistemasi vujudga keldi va tarkib topdi, ikkinchi signal sistemasining ishlashi odamdagi yuksak nerv faoliyatining hayvonlardagi yuksak nerv faoliyatidan farq qiladigan asosiy xususiyatidir.
Odamda moddiy dunyo taraqqiyotining muayyan bosqichida paydo boMgan ong taraqqiy qilib va o‘zgarib bordi. Lekin ongning tarixiy taraqqiyoti biologik qonunlar bilan emas, balki ijtimoiy qonunlar bilan belgilandi. Kishilar ongi ijtimoiy hayot shakllarining tarixiy o‘zgarishlariga muvofiq ravishda taraqqiy qilib bordi. Jumladan, kishilar ongining tarixiy taraqqiyoti ishlab chiqarish usullariga, ishlab chiqarish munosabatlarining o‘zgarishiga va shu jamiyat ideologiyasiga qarab bordi.
Do'stlaringiz bilan baham: |