O’zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

HARBIY VATANPARVARLIKNING AXLOQIY MEZONLARI VA 
TARBIYAVIY ASOSLARI
2
Harbiy vatanparvarlik Vatanga sadoqat, unga xizmat qilish, yurt tinchligini 
asrash, Vatan ravnaqi uchun faol bo’lishga undaydigan ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy 
fazilat hisoblanadi. Uning axloqiy mohiyati – Vatanga mehr-muhabbatli va sodiq 
bo’lishdan, yurtning o’tmishi va hoziri uchun faxrlanishdan, mamlakat manfaatlarini 
himoya qilishga intilishdan iborat. Shuningdek, bu fazilat ota-bobolardan meros 
qolgan zaminni sevish, xalq urf-odatlarini, qadriyatlarini asrash va rivojlantirish, o’z 
ona-Vatanini dushmanlardan, yot va begona g’oyalardan himoya qilish, uning 
ozodligi va mustaqilligi uchun jonini ham ayamaslikni nazarda tutadi.
Harbiy 
vatanparvarlikni 
kamol 
toptirish 
ijtimoiy-iqtisodiy, 
madaniy, 
mafkuraviy, tarbiyaviy omillar bilan bog’liq bo’lib, uni ro’yobga chiqarish katta 
mehnat talab qiluvchi murakkab jarayondir. Ayniqsa, harbiy soha vakillarining 
2
Usmonov Kamol Xoshim O’g’li
- falsafa fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD) - O’zbekiston Respublikasi 
Milliy Gvardiyasi Harbiy-texnik instituti
 

---

9 
hozirgi paytdagi vazifalaridan biri ham Qurolli kuchlar tarkibida xizmat qilayotgan 
askar-zobitlarni Vatanga sadoqat, fidoyilik kabi fazilatlarni kamol toptirishdan iborat. 
Chunki Vatan tushunchasi barchamiz uchun muqaddas bo’lib, ma’naviy qadriyat 
sifatida inson ongida turlicha shakllanadi. Bir xalq vakillari jamuljam yashab turgan, 
ularning ajdodlari azaldan istiqomat qilgan hududni ifodalaganda u keng ma’noga 
ega bo’ladi, ya’ni tili e’tiqodi, urf-odatlari va ishlash xususiyatlari bir bo’lgan 
avlodlar yashaydigan jug’rofiy muhit-makon, yurtni ifodalaydi.
Insoniyat tarixining barcha davrlarida davlat qo’shinlari uning tayanchi, 
xalqning tinchligi va osoyishtaligi garovi bo’lib kelgan. Qo’shinlarning holati, 
ta’minoti, harbiylarni burchni bajarishda mas’uliyat, mardlik va sadoqat ruhida 
hamda ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash masalalari mamlakatlar taraqqiyotida 
muhim ahamiyat kasb etgan. Qo’shin, xususan lashkarboshi va askarlarda yuksak 
ma’naviy va axloqiy fazilatlarni shakllantirish borasida alloma Abu Nasr Forobiy 
fikrlarini o’rganish diqqatga sazovordir. Uning fikricha, lashkarboshi foydali va 
go’zal hisoblangan fikriy qobiliyati bilan birga, barcha askarlar uchun umumiy 
axloqiy sifatlarga ham ega bo’lishi kerak. Agar u mazkur harakatlarni oxiriga 
yetkazishni xohlasa, askarlarga xos bo’lgan sifatlardan foydalanadi. Uning jasurligi 
harbiylarning alohida xatti-harakatlarida namoyon bo’ladigan jasurlikka mos bo’lishi 
kerak. Zero, qo’shinga xos fazilatlarga donolik, mulohazakorlik, ishontira olishlik, 
110 jismonan baquvvatliklik, ruhan tetiklik, ma’naviy yetuklik, vatanparvarlik, 
jasurlik kabi yuksak insoniy fazilatlar kiradi. Chunki bularsiz qo’shin mukammal va 
g’olib bo’la olmaydi.
Harbiy vatanparvarlik axloqiga doir ma’naviy merosimizda dushmanga qarshi 
urushda hukmdor va qo’shinlar adolat qoidalariga rioya qilishlari kerakligi uqtiriladi. 
Bu dushman ustidan muqarrar g’alaba qozonishni ta’minlaydi. Buning uchun 
hukmdor qobiliyatli, uzoqni ko’ruvchi, ma’lum ma’noda josuslik san’atiga ega 
bo’lishi kerak. Qo’shin uchun zarur bo’lgan fazilatlar to’g’risida buyuk davlat arbobi 
va sarkarda Zahiriddin Muhammad Bobur ham ilg’or fikrlarni bildirgan. Chunonchi, 
uning sarkarda sifatidagi muvaffaqiyatlari kaliti – bu cherikni, ya’ni qo’shinning 
ko’nglini olmoqligida bo’lgan. Bobur askar ko’nglini olmoqning bosh mezoni qilib 

---

10 
kishining qaerdanligi, millati va nasabini emas, balki podshohga sadoqat, mardligi, 
fidoyiligi, vafodorligi, davlat himoyasiga qo’shgan hissasini belgilagan. Chunonchi, 
qo’shin ko’nglini olishi uni faqat moddiy jihatdan ta’minlashdangina iborat bo’lib 
qolmasdan, balki ma’naviy jihatdan qo’shinni qo’llab-quvvatlash, uning o’ziga 
xayrixohligiga erishishiga ham muyassar bo’lardi. Shuningdek, u insonga xos buyuk 
fazilatlardan biri mardlikni ulug’laydi. Allomaning fikricha, mardlikning oliy 
darajada namoyon bo’lishi deb, Vatan uchun dushman bilan jang qilish, zarur bo’lsa, 
jonini ham qurbon qila olishdir.
Ma’rifatparvar Ahmad Donish davlat faoliyatida qo’shinning naqadar katta rol 
o’ynashini alohida e’tirof etadi. Ayniqsa, uning askar boshlig’i, ularning fazilatlari va 
qo’l ostidagilarga munosabati to’g’risidagi g’oyalari qimmatlidir. Alloma askar 
boshlig’i quyidagi sifatlarga ega bo’lishi kerakligini ta’kidlaydi. Bu sifatlarga 
shijoatlilik, fahm-farosatlilik, tajribalilik, jasurlik, ziyraklik, donishmandliklik, 
dovyuraklik kabilar kiradi. Donishning e’tirof etishicha, shunday sifatlarga ega 
bo’lgan kishi askar boshlig’i bo’lar ekan, shundagina askarni saqlab, ziyon va 
zahmatga qoldirmay, dushmanni yengib shon va sharafga erishadi.
Sharq mutafakkirlari asosiy e’tiborlarini bir tomondan, qo’shinlar kuch-qudratini 
oshirish, ularning harbiy mahoratini yuksaltirish, mamlakat yaxlitligi va xavfsizligini 
saqlashga, ikkinchi tomondan, qo’shinda ma’naviy-axloqiy va g’oyaviy fazilatlarni 
tarbiyalashga qaratdilar. Allomalarimizning bu fikr-mulohazalari bugungi kunda 
mamlakatimiz harbiy salohiyatini mustahkamlash, harbiy xizmatchilarning jangovar 
shayligini oshirish va ularda yuksak insoniy fazilatlarni tarbiyalashda muhim manba 
bo’lishi shubhasiz.
Harbiy vatanparvarlik tarbiyasi – bu O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining 
mustaqil yurtimizni mardlarcha himoya qilishga qodirligi va tayyorligi, askarlarni 
vatanparvarlik 
ruhida 
tarbiyalashning 
ma’naviy-axloqiy tizimidir. Harbiy 
vatanparvarlik fazilatini shakllantirishda tarbiyaning mazkur shakli o’z oldiga 
quyidagilarni asosiy vazifa qilib qo’yadi: 

---

11 
– harbiy xizmatchilarda Vatanga muhabbat tuyg’usini mustahkamlash; – 
mamlakatni mudofaa qilish va davlatning qurolli kuchlarini jangovar kuchini 
mustahkamlashda javobgarlik hissini paydo qilish;
– jangovar topshiriqlarga qat’iyatlilik va yurtga sadoqat tuyg’usini 
shakllantirish.
Shuni alohida ta’kidlash zarurki, harbiy vatanparvarlik tarbiyasi umumiy 
talqindagi vatanparvarlikdan qator jihatlari bilan farq qiladi. Tadqiqotchi G. 
Ergasheva fikriga ko’ra:
– birinchidan, harbiy vatanparvarlik tarbiyasi O’zbekiston fuqarolarini Vatanni 
qurol bilan himoya qilishga tayyorlashni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan;
– ikkinchidan, harbiy vatanparvarlik asosini O’zbekiston Qurolli Kuchlarining 
udumlari tashkil etadi, vatanparvarlik tarbiyasi asosini esa harbiy udum bilan bir 
qatorda mehnat udumlari tashkil qiladi;
– uchinchidan, harbiy vatanparvarlik tarbiyasi O’zbekiston Respublikasi Qurolli 
Kuchlariga nisbatan hurmat va g’ururlanish, harbiy xizmatchi bo’lishga xohish va 
intilish hamda qo’lida qurol bilan mustaqil Vatanni himoya qilish hissini uyg’otadi. 
Vatanparvarlik tarbiyasi esa Vataniga sodiqlik, O’zbekiston fuqarosi o’z davlatining 
buyukligini, kuchliligini mustahkamlash, mustaqilligini himoya qilish hissini 
rivojlantiradi.
Harbiy xizmat axloqining mohiyati, uning asosiy tushunchalari va o’ziga xos 
xususiyatlari, harbiy xizmatning axloqiy asoslari va O’zbekiston Respublikasi Qurolli 
Kuchlarida axloqiy tarbiya masalalariga oid ilmiy-ma’rifiy manbalarda harbiy 
xizmatchilar axloqi – vatanparvarlik, mardlik, eng zamonaviy jang qurollari va 
vositalarini bilish, har qanday sharoitda qo’llay olish, jangovar o’rtoqlik qoidalariga 
sodiq bo’lib, jang maydonlarini tashlab ketmaslik, Harbiy qasamyodga sodiq qolib, 
harbiy burchni hayotining so’nggi daqiqalariga qadar bajarish kabi xususiyati bilan 
ajralib turishi ta’kidlanadi. Shuningdek, harbiy xizmatchilarning axloqiy qoidalari, 
Harbiy qasamyod va Umumharbiy nizomlarda o’z ifodasini topgan. Harbiy 
xizmatchilar axloqining jamiyat rivojida tutgan o’rni mazkur mamlakat aholisining 

---

12 
tinch-totuv yashashlari uchun har tomonlama sharoit yaratib berish, ya’ni ularni 
tashqi xavf-xatar — dushman tajovuzidan himoya qilish bilan belgilanadi.
Harbiy xizmatchilar axloqi murakkab tuzilishga ega bo’lib, axloqiy ong, axloqiy 
amaliyot va axloqiy munosabatlardan tashkil topgan uch qismdan iborat.
Harbiy xizmatchilarning axloqiy ongi – xizmat jamoalarining manfaatlariga mos 
keluvchi axloqiy tushuncha, g’oya, qarash, ishonch, tuyg’u kabi hissiyotlar tizimidan 
iborat bo’lib, bu ularning jamiyatdagi, kundalik turmushdagi, xizmat faoliyatidagi 
xatti-harakatlari, his-tuyg’ulari va odatlarida, siyosiy, huquqiy, axloqiy, estetik 
qarashlari, kechinmalari shaklida namoyon bo’ladi. Ya’ni, ular Vatanga bo’lgan 
muhabbat, vatanparvarlik, burchga sadoqat, jamiyat oldida mas’ullik, milliy iftixor, 
vijdon, or-nomus, qadr-qimmat, g’urur, ezgulikka intilish, g’amxo’rlik, samimiyat 
hissiyotlaridir.
Shu ma’noda olib qaraganda, harbiy vatanparvarlik fazilatining axloqiy 
mezonlari sifatida fidoyilik, mas’uliyatlilik, qahramonlik, chidamlilik, sadoqat, oriyat 
va g’urur kabi mezonlar tashkil etadi. Ilmiy tahlillar natijasida ushbu mezonlarning 
mazmunini quyidagicha izohlashni maqsadga muvofiq hisoblaymiz.
1.
Fidoyilik harbiy vatanparvarlik fazilatining muhim axloqiy mezoni bo’lib, u 
o’z Vataniga, xalqiga, tanlagan yo’li, maslagi, g’oyasiga xizmat burchiga sodiqlik 
hamda unga o’zini baxshida etishdir. Fidoyilik insonda katta yurak, g’ayrat-shijoat, 
eng muhimi, o’ziga, o’zining kuch- qudratiga mustahkam ishonch bo’lishini taqozo 
etadi. Harbiy xizmatchining vatanparvarligi har kuni, har soatda fidoyi bo’lishni, 
o’zini buyuk maqsadlar sari charchamay, toliqmay tinimsiz safarbar etib borish, bu 
fazilatni doimiy, kundalik faoliyat mezoniga aylantirishni talab etadi. Bundan 
tashqari, fidoyilik insonga xos bo’lgan eng oliy fazilatlardan bo’lib, fidoyi inson 
boshqalar manfaati yo’lida o’z qonuniy manfaatlarini, ba’zan esa hatto hayotini 
qurbon qilishga tayyor turadi va zarurat tug’ilganda qurbon qiladi ham. Jamiyat 
uchun umumiy bo’lgan oliy maqsad va ideallarni deb o’zidan kechadi. 
Shuni ham aytish kerakki, fidoyilik tamoyilining mazmuni turli tarixiy davr va 
ijtimoiy jarayonlarda turlicha muayyanlashadi; u ma’lum bir davrlarda 
ommaviylashishi 
yoki 
kamayishi 
mumkin. 
Chunonchi, 
mustaqillikka 

---

13 
erishganimizdan so’ng dastlabki paytlarda harbiylar orasida ham o’tish davriga xos 
bo’lgan – fidoyilikka nisbatan xudbinlik tamoyilining kuchayganligini kuzatish 
mumkin edi. Biroq, Birinchi Prezident Islom Karimovning fidoyilik tamoyili 
mohiyatini to’la anglatadigan «Elim deb, yurtim deb yonib yashash kerak!» degan 
so’zlari harbiy xizmat xodimlari tafakkurida jiddiy ijobiy o’zgarish yasadi.
2. Burch. Ushbu tushuncha harbiy vatanparvarlik fazilatida bilvositaligi bilan 
ahamiyatli hisoblanadi. Chunki, harbiy vatanparvarlik burchi askarning insonlarga, 
jamiyatga, davlatga nisbatan ado etadigan 113 mas’uliyati bo’lib, u Vatan himoyasi 
uchun harbiyning zimmasiga yuklagan vazifadir. Burchni his qilmaslik, 
mas’uliyatsizlik – Vatan, xalq manfaatlariga, istiqbol muammolariga befarq, 
loqaydlik bilan yondashish belgisi. Qadimgi ajdodlarimiz komil inson o’z burchi va 
mas’uliyatini anglashi haqida butun bir axloqiy talablar majmuini, zamonaviy tilda 
aytsak, sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanlar. Kishi qalbida haromdan hazar, 
nopoklikka, adolatsizlikka nisbatan murosasiz isyon bo’lishi kerak. Shunday 
odamgina nafsini tiyadi, birovning haqiga xiyonat qilmaydi, sadoqatli bo’ladi, Vatani, 
xalqi uchun jonini fido etishga tayyor bo’ladi. Buning aksi o’laroq, yolg’onchi, 
va’daboz kishida vatanparvarlik tuyg’usi bo’lmaydi. Manfaatparastlik yo’lida 
qilingan har bir qing’ir ish, u qanchalik balandparvoz ta’rif tavsiflarga o’ralmasin, 
fatvolar to’qib chiqarilmasin, bari bir Vatanga xiyonatdir.
3. Mas’uliyatlilik. Mas’uliyat – burchni anglab, unga asoslanib faoliyat qilishga 
qaratilgan ma’naviy omil. Mas’uliyat ijtimoiy-ma’naviy ahamiyatga ega bo’lgan 
vazifalarning bajarilishiga, uning oqibatiga xatti-harakat negizida yotgan axloqiy 
tamoyillarga amal qilinishiga shaxsan javobgarlikni bildiradi.
4. Qahramonlik. Harbiy xizmatchining jismoniy va ma’naviy jasoratini 
namoyon qilishi bevosita uning qahramonligini namoyon etadi. Har kuni, har soatda 
fidoyi bo’lish, o’zini tomchi va tomchi, zarrama-zarra buyuk maqsadlar sari 
charchamay, toliqmay tinimsiz safarbar etib borish, bu fazilatni doimiy, kundalik 
faoliyat mezoniga aylantirish – haqiqiy qahramonlikdir. Qahramonlik jasurlikning 
belgisidir. Nega deganda, kundalik hayotda jonkuyar bo’lish, har kuni fidoyilik 
ko’rsatish, ruhan hech qachon bukilmay, bu fazilatni hayot qoidasi darajasiga 

---

14 
ko’tarish, ochiq aytish lozimki, bu hammaning ham qo’lidan kelavermaydi. Buning 
uchun insonga buyuk qalb va metin iroda kerak.
5. Chidamlilik. Har qanday qiyinchilikka nafaqat chidash balki, uni Vatan 
manfaati yo’lida bardosh bilan yengishdir.
6. Sadoqat. Bu fazilat Vatanga, xizmat burchiga sodiqlik hamda hamjihatlik, 
birdamlik va do’stlikni qadrlash orqali namoyon bo’ladi. Sadoqat, ayniqsa harbiy 
xizmatchilarning Vatanga sadoqati bag’ri keng, halollik, vijdonlilik, oqibatlilik, yurt 
tashvishi bilan yashashi pirovardida jamiyat taraqqiyotidagi o’rni bilan bog’liq qarash 
va bilimlarni shakllantiradi. Ularning axloqiy jihatdan el-yurtga sadoqat ruhida kamol 
topishi va jamiyatning moddiy va ma’naviy taraqqiyotiga hissa qo’shishlari bilan 
belgilanadi. El-yurtga sadoqat. Jamiyatning moddiy va ma’naviy taraqqiyotida 
yoshlarni el-yurtga sadoqat ruhida tarbiyalash bugungi kundagi eng muhim 
vazifalardan hisoblanadi. Zero, bu tushuncha zamirida insonning o’z Vataniga 
muhabbatini, uni asrab-avaylashga bo’lgan ishtiyoqini anglatuvchi axloqiylik yotadi. 
El-yurtga sadoqat axloqiy jihatdan qamrovi ancha keng bo’lib, u insonparvarlikning 
nisbatan muayyanlashgan shakli. U eng avvalo insonning o’z Vatani va xalqiga 
bo’lgan sadoqati, burchi va mas’uliyatini his qilishida namoyon bo’ladi.
Shuningdek, har jabhada Vatan erishgan muvaffaqiyatlardan quvonch, 
muvaffaqiyatsizliklardan qayg’u hissini tuyush, Vatan bilan g’ururlanish, uning har 
bir qarich eriga, binosining har bir g’ishtiga, qadimiy obidalariga, ilm-fan va 
san’atdagi yutuqlariga mehr bilan qarash, ularni ko’z qorachig’idek asrab-avaylash 
bular hammasi el-yurtga sadoqatning turli shakllardagi ko’rinishidir. Zero, «Vatan 
ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz» asarlarida «Vatanni o’z tuqqan onasidek 
muqaddas bilish, sajdagohdek tavof qilish uning oldidagi o’z burchini ado etish 
boshiga qanday sinov tushmasin, kindik qoni to’kilgan yurtini himoyalash, uning 
shon-sharafini ulug’lash, bir so’z bilan aytganda, yosh avlodni elim deb, yurtim deb 
yonib yashash ruhida tarbiyalash, voyaga yetkazish barchamizning hayotiy 
e’tiqodimizga aylanishini xohlardim», deya bejiz ta’kidlamaganlar.
Xulosa qilib aytganda, yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalash oila 
muhitida ularning ongi, qalbiga singdirishning muhim vositasi qadriyatlarni saqlash 

---

15 
va ilg’or oilaviy an’analarni kundalik tarbiya tizimiga joriy etish, turmush tarzining 
bir bo’lagiga aylantirishdir. Shu nuqtai nazardan, ma’naviy axloqiy meros, an’analar, 
rasm-rusumlar va odatlar orqali yoshlar ongiga milliy g’oya va mafkurani 
singdirishni ta’minlovchi omillar va shart-sharoitlarni aniq bilish o’ta dolzarb va 
muhim vazifadir. Mafkuraviy ta’sirchan omillar mohiyatini bilish, yangicha rasm-
rusumlar marosimlarning ahamiyatli tomonlarini kundalik turmush tarziga 
aylantirish, ular ongiga milliy g’oya va mafkurani singdirishni ta’minlovchi omillar 
va shart-sharoitlarni aniq bilish o’ta dolzarb va muhim vazifadir.