O‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi o‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti

III-BOB.
Milliy musiqa cholg‘ularining jahon musiqa madaniyati rivojiga ta’siri
Markaziy Osiyo mintaqasi milliy cholg‘ularga boyligi jihatidan dunyo xalqlari orasida yuqori o‘rinlarda turadi. Bu yerda barcha guruhdagi (urma zarbli, torli, damli) va ijro etish vositalaridagi (torli chertma, torli urma, torli kamonli, puflama, zarbli va h.z.) cholg‘ular mavjud. Torli kamonli sozlarning kelib chiqish tarixi ham bevosita Markaziy Osiyo, yanayam aniqroq qilib aytganda O‘zbekiston san’ati bilan bog‘liq¹.
Markaziy Osiyo musiqa cholg‘ulari jahon musiqa madaniyati rivojida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Bu yerdagi musiqa cholg‘ularning jahon bo‘ylab tarqalishi bir nechta mezonlarga asoslanadi. Asosiy mezonlardan biri bu - Markaziy Osiyo mintaqasining Buyuk ipak yo‘li chorrahasida joylashganligidir. O‘tmish davrlarda Buyuk ipak yo‘li orqali nafaqat savdo sotiq ishlari olib borilgan, balki madaniy aloqalar ham keng yo‘lga qo‘yilgan. Bir mamlakatda kashf etilgan cholg‘u turli sabablar bilan boshqa yurtlarga keltirilgan. Manbalarda cholg‘ular xalqaro tijorat va madaniy almashuvlar jarayoniga jalb etilgan, turli o‘lka hukmdorlari tomonidan tinchlik elchisi va qimmatbaho sovg‘a sifatida bir-birlariga tortiq qilinganligi haqida ma’lumotlar uchraydi. Ana shu “sayohatlar” (migratsiya) davomida u yoki bu sozning shaklu shamoili o‘zgarishlarga uchragan bo‘lishi, shuningdek, har bir xalqning temperamenti, milliy ruhiyatiga moslashuvi asnosidagi muayyan ko‘rinishlari yuzaga kelgan bo‘lishi haqiqatga yaqindir². Mazkur bobda Markaziy Osiyoda vujudga kelgan cholg‘ularning jahon musiqa madaniyati cholg‘ulariga ko‘rsatgan ta’siri masalasi har bir cholg‘u bo‘yicha o‘rganiladi.


3.1. Qadimiy noyob cholg‘ular
XX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyo hududida, xususan, Xorazm, Surxondaryo, Marv va Sharqiy Turkistonda olib borilgan arxeologik qazilmalar paytida udsimon cholg‘ular tasvirlangan terrakotalar bo‘laklari udning shu yerda kashf etilganligidan dalolat beradi. Ud cholg‘usining boshqa davlatlarga, yevropa mamlakatlariga tarqalishiga arablar istilosi katta rol o‘ynagan.
Qadimgi Misr musiqashunoslari ud cholg‘usi Misr hududiga Osiyodan keltirilganligi haqida yozib qoldirganlar. Xitoy tarixchilari udsimon pipa cholg‘usi Xitoyning shimoliy hududlarida turkiy qabilalarning ko‘chib kelishi bilan bog‘lashadi.
Kushonlarning Shimoliy Hindiston hududiga siljishi natijasida Gandxar hududida udning dastasi tekis, do‘mbirasimon ko‘rinishi paydo bo‘lgan. Pokistonda 3 torli, kosaxonasi udga nisbatan ensizroq va dastasi biroz uzun udsimon cholg‘u qo‘llanilgan.