O‘zbekiston milliy universiteti Falsafa fakulteti O‘zr fa falsafa va huquq instituti

Qadriyatlarning namoyon bo‘lish shakllari

Qadriyatlarning asosiy shakllarini aniqlash borasida olimlar orasida bir xil
va hamma e’tirof etgan yagona pozitsiya yo‘q. Bu boradagi nuqtai nazarlarni diqqat
bilan tahlil qilish hamda qadriyat shakllarini bir-biridan farqlanuvchi ikki katta
guruhga bo‘lish yo‘lidan borish, moddiy va ma’anaviy yoki umumbashariy va umuminsoniy
qadriyatlar iboralarini qo‘llash imkonini beradi.

SHuni alohida ta’kidlash lozimki, moddiy qadriyatlar iborasi qo‘llanganda

muqarrar ravishda tabiatdagi narsa, buyum va boshqalarni qadriyat va uning shakllari
bilan ayniylashtirish xavfi tug‘iladi. Bunday holdan xoli bo‘lish uchun tabiat, uning
bo‘laklari, narsalar qadrlanadilar, tabiatda qadriyat nomi bilan ataladigan biror
narsa, eism, buyum yo‘q, balki qadrlanadigan narsalar, jism va buyumlar bor, deb
e’tirof etishga to‘g‘ri keladi. jamiyatda ham shunday, qadriyat nomli biror sub’ektni
topa olmaymiz, balki qadrlanadigan kishilar, voqealar, holat, g‘oyalar, maqsadlar bor,
degan fikr tug‘ildai.

Qadriyatlar kategoriyasi va uning tuzilishini tahlil qilganda u bog‘liq bo‘lgan

ob’ekt va qadriyatning ahamiyati hamda qadrini sezayotgan, o‘rganayotgan, anglayotgan
sub’ekt dialektikasiga alohida e’tibor qaratish zarur. lohida ishi uchun bir
tomondan bashariyat bilan, ikkinchi tomondan esa, insoniyat bilan bog‘liq umumiy
qadriyatdar o‘z ahamiyatini saqlab qoladi. Ushbu ma’noda umumbashariyatga
vaumuminsoniyatga aloqasiga qarab ajratiladigan qadriyat shakllarini ko‘rsatish
mumkin. Ular bashariyat va insoniyatga tegishli tabiiy-ijtimoiy voqelikning eng
muhim shakllari, ko‘rinishlari, xususiyatlari va jihatlari bilan bog‘liklikda namoyon
bo‘ladi (ya’ni o‘zlari tayaanadigan ob’ektga ega bo‘ladilar). Bunday holda ana shu
qadriyat ob’ektlarining bir qator jihatlarini o‘rganish mumkin bo‘ladi.

Bu xususiyatlar qadriyat shakllarini tavsiflash, ularning ahamiyatini

izohlashda qo‘l keladi, shu bilan birga «umumbashariy qadriyat» va «umuminsoniy
qadriyat» iboralari aksiologik jihatdan bog‘liq tushunchalar ekanligidan dalolat
beradi. Oradagi farq qadriyat shakllarining aksiologik tahlilida, ularni
bashariyatdagi narsa va hodisalar yoki insoniyatga xos ijtimoiy sub’ektlar va
jarayonlar bilan bog‘lab o‘rganishda ko‘zga tashlanadi. Kundalik muloqatlarda esa, bu
farqqa ko‘pchilik e’tibor bermaydi, yuqoridagi iboralarni bir xil ma’noda qo‘llash
hollari ko‘p uchrab turadi.

Albatta qadriyatlarga bunday qarash ham nisbiy xususiyatga ega, gap

qadriyatlarni ilmiy o‘rganish uchun biror-bir nuqtai nazarning zarurligidadir. Hech
bir nuqtai nazar klassifikatsiya qadriyatlarni to‘liq qamrab ololmaydi va mutlaq
haqiqat darajasiga ko‘tarila olmaydi. Qadriyatlar namoyon bo‘lishi shakllarining har
qanday klassifikatsiyasi ularni falsafiy-aksiologik anglash vositasi, shu bilan
birga qadriyatlar turli-tumanligining in’ikosi hamda shubu in’ikosning
ifodasidir, xolos.

Bir qarashda qadriyatlarning shakllari son-sanoqsiz va nihoyatda tartibsizga

o‘xshab ko‘rinadi. Aslida esa bashariyat, olam, tabiat va jamiyatda ajabtovur qonuniy,
zaruriy uyg‘unlik mavjud. Qadriyatlarning namoyon bo‘lish shakllari ham ularga mos
ravishda ana shunday uyg‘unlikda, qonuniy bog‘lanishda, umumiy aloqadorlikdadir.
Bunday holatda ularning klassifikatsiyasida tabiat va jamiyatdagi narsa, voqea,
hodisa, jarayonlar muayyan ko‘lamda, qadriyat shakllari esa ular bilan bog‘liq holda
namoyon bo‘ladi:

□ □□□□□□□ □□

□□□□□□□□

PPЩPPP ^PPPPPP

30

□□□□□□ □□

□□□□□□□□□□

ppvdppp ^pppppp