O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭҲТИМОЛЛАР НАЗАРИЯСИ — 
бирон бир тасодифий ҳодисаларнинг 
рўй бериш эҳтимолига кўра улар би-
лан қандайдир тарзда боғланган бошқа 
тасодифий ҳодисаларнинг рўй бе-
риши эҳтимолларини топиш билан 
шуғулланадиган математика соҳаси. 
Бирор ҳодисанинг рўй бериш эҳтимоли, 
мас, тенг эканлиги унча аҳамиятли эмас, 
чунки одам ишончли натижага эришиш-
ни хоҳлайди. Шу нуқтаи назардан би-
рон бир А ҳодиса рўй бериш эҳтимоли 
1 га анча яқинлиги (ёки рўй бермаслик 
эҳтимоли 0 га яқинлиги) ҳақидаги хуло-
салар катта аҳамиятга эга. Бундай ҳодиса 
амалда муқаррар рўй бериши ишончли 
бўлган ҳодиса деб ҳисобланади. Ҳам ил-
мий, ҳам амалий аҳамиятга эга бўлган 
бундай ҳодисалар, одатда А ҳодиса кўп 
сонли тасодифий, бир-бири билан суст 
боғлиқ бўлган омиллар таъсирида рўй 
беради ёки бермайди, деган фаразга асос-
ланади (қ. Катта сонлар қонуни). Шу-
нинг учун Э.н.ни кўп сонли тасодифий 
омилларнинг ўзаро таъсиридан пайдо 
бўладиган қонуниятларни аниқлайдиган 
ва ўрганадиган мат. бўлими дейиш мум-
кин.
Табиатшуносликда муайян шартлар 
мажмуи 5 билан шу шартлар бажарил-
ганда рўй берганини ёки рўй бермагани-
ни аниқ айтиш мумкин бўлган А ҳодиса 
орасидаги боғланиш қонуниятини баён 
этишда қуйидаги 2 схема ишлатилади: 1) 
шартлар мажмуи 5 бажарилган ҳар бир 
ҳолда А ҳодиса рўй беради. Мас, клас-
сик механиканинг қонунлари бошланғич 
шартлар ва жисмга таъсир этувчи куч-
лар берилганда жисм ҳаракати бир 
қийматли аниқланишини тасдиқлайди; 
2) шартлар мажмуи 5 бажарилганда А 
ҳодиса маълум Р(А/5)=р эҳтимол би-
лан рўй беради. Мас, радиоактив нур-
ланиш қонунлари ҳар бир радиоактив 
модда учун берилган вақт оралиғида бу 
модда N та атоми емирилишининг маъ-
лум эҳтимоли борлигини тасдиқлайди. 
Иккинчи схема билан ифодаланувчи 
қонуниятлар статистик қонуниятлар дей-
илади. Туғилиш ва ўлим билан боғлиқ 
статистик қонуниятлари ҳам (мас, ўғил 
туғилиши эҳтимоли 0,515 эканлиги) ав-
валдан маълум. 19-аср охиридан бош-
лаб физика, кимё, биология ва бошқалар 
фанларда кўплаб статистик қонуниятлар 
кашф этилади. Турли соҳалардаги стати-
стик қонуниятларни Э.н. усуллари билан 
ўрганиш ҳодисаларнинг эҳтимоллари 
ҳамма вақт баъзи оддий муносабатларни 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
283
қаноатлантиришга асосланган. Шу оддий 
муносабатлар асосида ҳодисаларнинг 
рўй бериш эҳтимоллари хоссалари-
ни ўрганиш Э.н. предметини ташкил 
қилади.
Ўзбекистонда Э.н. 20-аср 20-й.лари-
дан бошлаб В.И.Романовский ташаббуси 
ва бевосита иштироки билан ривожлана 
бошлади. Т.А.Саримсоқов, С.Х. Сиро-
жиддинов, Т.А. Азларов, Ш.К. Фармо-
нов, А.Н. Нагаев, Н.У. Ғофуров, Т.М. 
Зупаров каби олимларнинг Э.н.га оид 
тадқиқотлари муҳим аҳамиятга эга. Ҳоз. 
кунда Э.н. ва математик статистика мат.
нинг энг тараққий этган тармоқларидан 
биридир.
Ад.: Гнеден ко Б.В., Курс теории ве-
роятностей, 5 изд., М., 1969; Прохоров 
Ю.В., Розанов Ю.А., Теория вероятно-
стей, 2 изд., М., 1973; Феллер В., Введе-
ние в теорию вероятностей и её прило-
жение. Пер. с анг. 2 изд., М., 1967; Сар-
ммсаков Т.А., Основы теории процессов 
Маркова, М.,. 1951; Сиражиддинов С.Х., 
Предельнме теоремн для. однородных 
цепей Маркова., Т., 1955; Сиражиддинов 
С.Х., Азларов Т.А., Зупаров Т.М., Адди-
тивнме задачи с растувдим числом слага-
еммх, Т., 1975.
Турсун Азларов.