O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭРОН ТОҒЛИГИ — Ғарбий Оси-
ёдаги йирик тоғлик, асосан, Эронда, 
шунингдек, Афғонистон ва Покистон-
да, қисман Ироқ ва Туркманистон жан.
да. Ғарбда Месопотамия пасттекисли-
ги ва шарқда Ҳинд водийси оралиғида 
жойлашган. Узунлиги ғарбдан шарққа 
2500 км, шим.дан жанубга 1500 км 
га чўзилган, маид. 2,7 млн. км
2
. Э.т. 
альпҳимолай геосинклиналь области-

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
206
да альп орогенези натижасида вужудга 
келган. Рельефи мураккаб, бурмали ва 
бурмалипалахсали тоғлар билан бирга 
улар орасида аккумулятив текисликлар 
ҳам учрайди. Кенг ички ясситоғликлар 
(бал. 500 м дан 2000 м гача) шим.дан 
Эльбурс (бал. 5604 м), Туркманистон-
Хуросон, Паропамиз, Ҳиндукушнинг 
ғарбий тизмалари билан, жан.дан За-
грос, Макрон, Сулаймон тоғлари билан 
ўралған. Ясситоғликлар ички қисмида 
берк ботиқдар, чеккаларида Дашти 
Кавир, Дашти Марғо, Дашти Лут ва 
бошқалар қумли чўллар, шўрхоклар бор. 
Чўлли ботиқлар қир ва тоғлар (Кўҳируд, 
Шарқий Эрон ва бошқалар) билан аж-
ралган. Иқлими субтропик континентал, 
қуруқ иқлим. Ички ясситоғликларда 
йиллик ёғин 100 мм, тоғларда 500 мм 
гача, Сулаймон ва Эльбурс тоғларининг 
ташқарига қараган ён бағирларида 
1000—2000 мм гача. Дарёлари (Ҳилманд, 
Сафедруд, Ҳирируд ва бошқалар) камсув, 
қисқа, асосан, суғоришда фойдаланила-
ди. Ўсимликлари чала чўл ва чўл ҳамда 
қуруқ даштга хос. Шарқий ён багирла-
рида саванна, сийрак ўрмонлар, шим. ён 
бағирларида сернам кенг баргли субтро-
пик ўрмонлар бор. Тупроғи, асосан, бўз 
тупроқ. Ҳайвонот дунёсида судралиб 
юрувчилар, ҳашаротлар ва ўргимчаклар 
кенг тарқалган. Воҳа деҳқончилиги ва яй-
лов чорвачилиги билан шуғулланилади. 
ЭРОНИЙ ТИЛЛАР — ҳиндевропа 
тиллари оиласининг ҳиндэрон тармоғига 
мансуб тиллар гуруҳи. Асосан, Эрон, 
Афғонистон, 
Тожикистон, 
шунинг-
дек, Туркия, Ироқ, Сурия, Покистон 
ва Ҳиндистоннинг баъзи ҳудудларида, 
РФнинг Шим. Осетия— Алания Респу-
бликасида, Грузиянинг Жанубий Осетия 
мухтор вилоятида, Кавказ ва Ўрта Оси-
ёнинг бошқа айрим ерларида тарқалган. 
Аввалроқ Шим. Қора денгиз бўйлари, 
Туркманистон, 
Шарқий 
Туркистон, 
Шарқий Помирда ҳам алоҳида тарқалиш 
марказлари бўлган. Сўзлашувчиларнинг 
умумий сони 100 млн. кишига яқин (20-
аср охирлари).
Тарихий-генетик тасниф бўйича Э.т. 
2 асосий гуруҳга бўлинади: ғарбий ва 
шарқий; уларнинг ҳар бири, ўз навбати-
да, шим. ва жан. гуруҳчаларга ажралади 
. Шим.ғарбий Э.т.га мидия тили ва пар-
фия тили каби ўлик тиллар ҳамда курд, 
балуж, гилон, мозандарон, толиш каби 
жонли тиллар, шунингдек, Эрон, Ироқ, 
Туркиядаги бир қанча майда, ёзувсиз 
тиллар, парачи ва ормури тиллари ки-
ради. Жанубий ғарбий Э.т. га қадимий 
форс ва ўрта форс каби ўлик тиллар 
ҳамда форс, тожик, дари (форси кобу-
лий), хазора, кумзари каби жонли тиллар, 
Эрондаги бошқа бир қанча майда тил ва 
лаҳжалар киради. Шим.шарқий Э.т.га 
скиф, алан, суғд, хоразмий сингари ўлик 
тиллар ҳамда осетин, яғноб каби жонли 
тиллар киради. Жанубий шарқий Э.т.га 
бақтрия тили, сак тиллари каби ўлик 
тиллар ҳамда пушту (афғон) тили ва бир 
қанча тил гуруҳларини қамраб олган по-
мир тиллари, бошқа жонли тиллар кира-
ди. Ўлик тилга айланган авесто тилида 
ҳам ғарбий, ҳам шарқий Э.т.нинг белги-
лари мавжуд бўлган.
Э.т. типологик жиҳатдан бир хил 
эмас. қадимий (ўлик) ва ҳоз. (жонли) Э.т. 
ҳамда гарбий ёки шарқий гуруҳчаларга 
мансуб Э.т. ўзаро маълум фонетик, грам-
матик ва лексик ўзига хосликларга эга. 
Айрим ўлик ва жонли Э.т.нинг хусусий 
лингвистик жиҳатлари ҳақида қаранг: