O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭМБРИОЛОГИЯ 
(эмбрион 
ва 
..логия) — эмбрион (муртак, пушт) 
нинг ҳосил бўлиши ва ривожланиши 
қонуниятлари тўғрисидаги фан. Одам ва 
ҳайвонлар Э.си ҳамда ўсимликлар эмбри-
ологияси фарқланади.
Одам ва ҳайвонлар Э.си олд эмбрио-
нал тараққиёт (оогенез, сперматогенез), 
уругланиш, эмбриогенез, яъни тухум 
ва эмбрион парда ичидаги ривожла-
ниш, шунингдек, личинкалик (кўпгина 
умуртқасизлар ва амфибияларда), по-
стэмбрионал (балиқлар, судралиб юрув-
чилар ва қушларда) ёки постнатал (сут 
эмизувчиларда) даврларни ўрганади.
Одам Э.си эмбрионнинг эркак жин-
сий ҳужайраси (сперматозоид) билан 
аёл жинсий ҳужайраси (тухумҳужайра)
нинг қўшилиб уруғланиши (муртак 
бошланғичи) пайтидан бошлаб то ор-
ганларнинг вужудга келиши (органо-
генез)гача бўлган ривожланиш даврла-
рини ўрганади. Акушерлик амалиётида 
тухумҳужайра уруғлангач, 8 ҳафтагача 
эмбрион, 9ҳафтадан кейин ривожлани-
ши ҳомила деб аталади, шунинг учун 
эмбрионнинг 9 ҳафтадан кейинги ривож-
ланишидан то туғилгунича бўлган давр 
ҳомиладорлик даври қисобланади.
Эркак ва аёл жинсий ҳужайралари 
бачадон найи (тухум йўли)да бир-бирига 
қўшилади; уругланган тухумқужайра 
най орқали бачадонга қараб интилади ва 
тахм. бир қафтада бачадонга етиб бора-
ди. Бачадоннинг шиллиқ пардаси мур-
такни қабул қилиб олишга тайёр туради. 
Муртак бачадон деворига пайвандланиб 
олади (имплантация) ва шундан бошлаб 
ўсиб, тараққий этади.

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
123
Э.да муртакнинг бир неча тараққиёг 
босқичи фарқ қилинади: оталанган 
тухумқужайранинг бўлиниши, муртак 
варақларининг пайдо бўлиши, органлар-
нинг шаклланиши ва ривожланиши.
Вазифаси ва тадқиқот усулларига 
кўра, умумий, қиёсий, экспериментал, 
популяцион ва экологик Э. ажратилади. 
Қиёсий Э. далиллари ҳайвонларнинг та-
биий системасини ишлао чиқиш учун 
асос бўлади. Экспери.мснтал Э. аъзо 
ва тўқималарни олиб ташлаш, кўчнриб 
ўтқазиш ва суиъий муҳитда ўстириш 
орқали уларнинг келиб чиқиши меха-
низмлари ва онтогенезда ривожланиши-
ни ўрганади. Э. цитология, генетика, био-
кимс, молекуляр биология ва бошқалар 
фанлар билан биргаликда ривожланиши 
натижасида индивидуал рлвожланиш 
қонуниятлари ҳақидаги фан — ривож-
ланиш биологияси ёки онтогенетика ву-
жудга келди.
Ҳиндистон, Хитой, Миср ва Юнони-
стондаги (мил. ав. 5-аср) эмбриологик 
тадқиқотларда динийфалсафий таълимот 
акс этган. Бу қарашлар Гиппократ ва Ари-
стотель асарларида ҳам ўз ифодасини топ-
ган. Гиппократ ва унинг издошлари одам 
эмбриони ривожланишини ўрганишга 
аҳамият бериб, уни товуқ тухумидан 
жўжанинг шаклланишига қиёслашни 
тавсия қилганлар. Аристотелнинг эмбри-
огенезда аъзоларнинг кетмакет шаклла-
ниши тўгрисидаги таълимоти эпигенетик 
тасаввурларга асосланган. Бу қарашлар 
16-асргача деярли ўзгаришсиз қолди. У. 
Гарвей асарининг нашр қилиниши (1651) 
Э. ривожида муҳим бурилиш ясади. Ита-
лиялик олим М.Мальпиги микроскоп ёр-
дамида жўжа ривожланишининг худди 
шу босқичида илгари маълум бўлмаган 
қисм (аъзо)ларини кўришга муваффақ 
бўлди (1672), у Э.да 18-аср охиригача 
сақланиб келган преформистик тасав-
вурлар (эмбрион ривожланиши унда ол-
диндан мавжуд бўлган хилмахил струк-
тураларнинг ўсиши)ни ёқлаб чиққан. 
Бунга К.Ф.Вольф ўз асарларидаги (1759) 
маълумотлар билан қаттиқ зарба берди. 
Ҳоз. замон Э.синингасосчиси К.М.Бэр 
сут эмизувчи ҳайвонлар ва одам ту-
хумдонидаги тухумни кашф қилди ва 
тавсифлаб берди (1827). Эволюцион 
қиёсий эмбриология Ч.Дарвин назария-
ларига асосланган. А.О. Ковалевский ва 
И.И.Мечниковнинг илмий изланишлари 
турли типларга мансуб ҳайвонларнинг 
бир-бирига қариндошлигини исбот-
лайди. А.О.Ковалевскийнинг эмбри-
онал варақлар тўғисидаги назарияси-
га (1871) кўра, барча кўп ҳужайрали 
ҳайвонларнинг асосий аъзолар системаси 
дастлаб ҳужайра қатламлари кўринишида 
ривожланади. 
Бу 
кўп 
ҳужайрали 
ҳайвонлар барча типларининг келиб 
чиқиши бир эканини кўрсатади. Тавсиф-
ловчи тадқиқотлар билан бир қаторда 
экспериментал Э. ҳам ривожланмоқда. 
Илк эмбрионал ривожланиш, уруғланиш, 
бўлиниш, эмбрионал вэрақларнинг ву-
жудга келиши, органогенез, гистогенез 
ва патологик ривожланишнинг турли 
кўринишларини ўрганиш, айниқса, ки-
мёвий агентлар ёрдамида ривожланишни 
кучайтириш, эмбрионал шаклланишнинг 
ҳаракатлантирувчи кучларини аниқлаш, 
ҳужайра дифференциациясининг генетик 
ва цитологик асосини очиш ҳоз. замон 
Э.си олдидаги муҳим масаладир.
Э. маълумотларидан (тиббиётда тур-
ли аномал ва туғма мажруҳликларни ол-
диндан билиб олиш), қ.х. амалиё
тида (мас, организмга эмбрионал ри-
вожланиш даврида таъсир этиб, чорва 
моллари зотини яхшилаш, балиқларни, 
фойдали ҳашаротларни кўпайтириш, 
зараркунандаларни 
йўқотиш 
ва 
бошқалар да) фойдаланилади. Эпиде-
миологик касалликлар қўзғатувчиси 
ва тарқатувчиларига қарши курашни 
тўғри ташкил этиш учун Э. маълумот-
лари зарур. Ад.: Ибрагимов Ш., Шодиев 
Н.,Даминов А., Цитология, гистология ва 
эмбриология. Т., 1998; Тўйчие в С Тош-
манов Н., Файзуллаев С, Цитология, эм-
бриология ва гистология, Т., 2004.