O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭКСТЕРНАТ (лот. ехгегпш — ташқи, 
бегона) — ўқув юртида ўқув дастурини 
мустақил ўзлаштириш (машғулотларга 
қатнашмасдан)га асосланган таълим ти-
зими. ЎзРда умумий ўрта таълимнинг 12 
йиллик тизимига ўтилиши муносабати 
билан бекор қилинган. 
ЭКСТИРПАЦИЯ (лот. — илдизи 
билан олиб ташлаш) — бирор аъзо (мас, 
меъда, бачадон, талоқ ва бошқалар)ни 
бутунлай ёки қисман кесиб олиб ташлаш. 
Асосан, аъзоларнинг хавфли ўсмаларида 
ишлатилади. Онкологияда (меъда, тўғри 
ичак ўсмаси), гинекологияда (бачадон 
миомаси ва бошқалар хавфли ўсмалари), 
хирургияда (талоқ шикастланганида) 
қўлланилади (яна қ. Ампутация).
ЭКСТРА... (лот. — устида, ташқарида, 
ортиқча) — ўзлашма қўшма сўзларнинг 
биринчи қисми; ниҳоятда, ҳаддан 
ташқари, одатдаги меъёрдан, бирон нар-
садан ортиқ каби маъноларни билдиради 
(мас, экстраординар, экстраполяция). 
ЭКСТРАДИЦИЯ (лот. — дан ва — 
бериш) — халқаро ҳуқуқца жиноят содир 
қилган шахсни жиноий жавобгарликка 
тортиш ёки унга нисбатан чиқарилган 
суд ҳукмини ижро этиш учун бир давлат-
дан иккинчи давлатга бериш. Жиноятчи-
ни бериш шартлари ва тартиби халқаро 
шартнома ва миллий қонунчилик билан 
белгиланади. 
ЭКСТРАЗОНАЛ ЎСИМЛИКЛАР 
(лот — ўта ва юн. — минтақа) — ўзи ҳосил 
қилган ўсимлик минтақасидан, яъни 
ўзининг асосий ареалидан ташқарида 
жойлашган табиий ўсимликлар. Э.ў. ўзи 
учун экологик жиҳатдан энг қулай бўлган 
ҳудудларда алоҳида ороллар ҳолида уч-
райди. Э.ў.га чўл зонасида алоҳида орол-
лар ҳосил қиладиган эман ўрмонлари, 
жан. тайга минтақасидаги кенг баргли 
ўрмонлар, чўл минтақасидаги ўтлоқлар 
киради. Баъзан Э.ў. ареали қисқариб бо-
раётган минтақавий релект ҳисобланади 
(мас, тундра минтақасидаги ўрмон орол-
лари).
ЭКСТРАКЦИЯЛАШ (лот. ажра-
таяпман) — суюқ ёки қаттиқ моддалар 
аралашмасини махсус (селектив) эри-
тувчи (экстрагент)лар ёрдамида тўла ёки 
қисман ажратиш. Э.нинг физик моҳияти 
ажратиб олинаётган (экстракцияланаёт-
ган) модданинг тўқнашув пайтида бир 
фаза (суюқ ёки қаттиқ фаза)дан иккинчи 
фаза — суюқ экстрагент фазага ўтишидан 
иборат.
Э. қуйидаги жараёнларни: дастлабки 
модда аралашмаси билан экстрагентни 
тўқнаштириш (аралаштириш); ҳосил 
бўлган икки фазани механик ажратиш; 
экстрагентни ҳар бир фазадан ажратиб 
олиш ва регенерациялашни ўз ичига ола-
ди.
Э. жараёнидан соф фармацевтик пре-
паратлар олишда, шакар, ёғлар ишлаб 
чиқаришда, ароматик углеводородлар, 
сульфидли нефтларнинг мойли фракци-
яси, капролактам, техник крезоллардан 
м ва п крезолларни, дивинил ректифика-

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
55
цияси қолдиқларидан диэтил эфирни, су-
юлтирилган эритмалардаги сирка кисло-
тани, оқова сувда қолган фенол ва ҳ.к.ни 
ажратиб олишда фойдаланилади. Никель 
билан кобальт, никель билан мис, сийра-
кер элементлари, платиноидлар, цирко-
ний билан гафний, ниобий билан тантал 
ва бошқаларни ажратиб олишда Э. усули 
кенг қўлланади.