O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭЛТАБАР — Турк хоқонлиги 
бошқарувидаги унвонлардан бири. Э. 
унвони тегиндан кейин турадиган 3да-
ражали рутба бўлган. Турк хоқони Тун 
ябғу (618—630) Ши (Чоч)нинг шим.
даги Цяньцюань (Мингбулоқ) мавзе-
сига ўз қароргоҳини қурган ва ғарбий 
ўлкаларнинг маҳаллий ҳукмдорларига 
силифа (Э.) унвонини берган. Шим. 
Ҳиндистон ва Афғонистонда ҳукм сур-
ган туркий сулолалар томонидан зарб 
қилинган бақтрий, паҳлавий ва браҳмий 
ёзувли (қоришиқ) тангаларда ҳам Э. 
унвони учрайди. Панжикентдаги Муғ 
тоғидан топилган 8-асрнинг илк чорагига 
тааллуқли суғдий ҳужжатлар — Деваш-
тич архиви ҳужжатларида ҳам Э. унвони 
қайд этилган. 
ЭЛТАРИШ, Қутлуғ (? 691) Турк 
хоқонлиги ҳукмдори (680—691). Бумин 
хоқоннинг авлоди. Дастлаб тудун унво-
ни билан Хитойнинг шим.даги туркий 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
116
қабилаларга раҳбарлик қилган. Асл исми 
Қутлуғ бўлиб, кейинчалик Э. — давлат-
ни, халқни бирлаштирувчи деган ном 
олган. У бир муддат Хитойнинг Тан су-
лоласига (618—907) қарам бўлиб қолган 
Турк хоқонлигининг 681 йилда қайтадан 
мустақил давлат бўлишига асосий ҳисса 
қўшган. Ўрхун битиктошлари ва Хи-
той йилномаларида Табғач (Хитой)га 
қарши Э. бошчилигида истиқлол учун 
олиб борилган ҳаракатлар батафсил баён 
қилинган. Жумладан, битиктошларда Э. 
хоқон аёли Элбилга хотун билан бирга-
ликда давлатни қайтадан барпо этгани 
таъкидланади. Хитой йилномаларида Гу-
дулу (Қутлуғ) шаклида қайд қилинган Э. 
хоқон Тан империясига қарши қўзғолон 
кўтарган туркий қабилаларга бошчилик 
қилади ва дастлаб Хитойнинг шим.даги 
Чуқайқузи ва Қорақум (Хуанхэ дарёси-
нинг шим.) мавзеларида қароргоҳ қуриб, 
фаолият юрита бошлайди. У туркий 
ашидэ қабиласининг бошлиғи Тўнюқуқ 
(Юаньчжен) билан бирлашиб кучаяди 
ва 682— 687 йиллар орасида Шим. Хи-
тойнинг Пинчжоу (682), Динчжоу (683), 
Гуйчжоу (683), Ланчжоу (683), Финч-
жоу (683), Юйчжоу (683), Шочжоу (684), 
Шочжоу (686), Дайчжоу (686), Чанп-
хин (687) Шочжоу (687) вилоятларига 
жами 11 марта юриш қилади ва йирик 
ғалабаларга эришади. Э. 687 йилда йирик 
туркий қабилаўғузларни енгиб, Ўтукан 
(Мўғулистоннинг шим.ғарбий қисмидаги 
Хангай тоғларида жойлашган ўрмонли 
водий)ни хоқонлик марказига айланти-
ради. Унинг даврида Турк хоқонлиги 
ўзининг илгариги қудратига эришиб, Ол-
той, Жанубий Сибирь ва Мўғулистонда 
истиқомат қилувчи туркий қабилалар 
битта давлатга бирлаштирилади. Бу 
даврда Турк хоқонлигининг ҳудуди шим.
да Саян тоғларидаги водийларни, шарқда 
Керулен ва Ўнон дарёлари ҳавзаларини, 
жан.да Хитойнинг шим. вилоятларини ўз 
ичига олган йирик давлатга айланади.
Ад.: Гумилев Л.Н., Древние тюр-
ки, М., 1967; Насимхон Раҳмон, Турк 
хоқонлиги, Т., 1993.
Ғайбулла Бобоёров.