O’zbekistan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

II.bab.Millet ham etnos tusiniklerin salistirmali analizi
2.1.Millet,etnos ham rasani uyreniwdin’ a’meliy tiykarlari

Shved tábiyatshi, zoolog,mineralog, shipaker Karl Linney (1707-1778) barlıq túrdegi adamlardı úsh túrge ajratgan:

1) jabayı adam - homo ferus, tiykarınan, insan tárbiyasısız qalǵan balalardı jırtqıshlıq hám haywaniy jaǵdayǵa aylandırıw jaǵdayların óz ishine aladı ;
2) shıraysız adam - mikrosefaliya hám basqa patologikalıq hádiyselerdi óz ishine alǵan homo monstruosus
3) tórt rasanı óz ishine alǵan homo diurnus, atap aytqanda : Amerika, Evropa, Aziya hám Afrika, qasında ajralıp turadı. fizikalıq ayrıqshalıqlar. Linney etnografik belgilerge de belgi etedi. Onıń pikrine qaraǵanda : amerikalıqlar ádetler, evropalıqlar nızamlar, Aziyalıqlar pikiri, Afrikalıqlar óz basımshalıq menen ajiralip turadi. Bunday gradatsiyanin’ ápiwayılıǵı tań qalarli.
Rasanin’ klassifikatsiyasi
Homo sapiens turine kiriwshi rasalardi ajratiw mumkinligi haqqinda ko'plegen pikirler bar. Bar bolg’an ko’z-qaraslarin tiykarinda eki tiykarg’i rasa ustuninen 15 g’arezsiz rasa gipotezasina shekem o'zgerib turadi. Budan tisqari pikirler arasinda 3 den 5 shekemgi rasaliq boliniwler bar degen oylar bar
Sovet entsiklopedik so’zligine ko're, 30 jaqin insan rasalari (rasaliq ham antropologik turleri) bar ekenligi,olar "ulken rasalar " deb atalatug’in u’sh rasaliq toparg’a birlestirilgen: Negroid, Evropiod ham mongoloid. Rasalardin’ o’zleri kishi rasalarg’a bolinedi.
A. A. Zubov, jeke belgilerine tiykarlanip, insanlardi batis ham shig’is rasalar ara magistrallarina ajratadi. Sonin’ menen birge,ol batis magistralna Evropoid ham negroid rasasi, shig’isqa — mongoloid, amerikanoid ham avstraloid rasalarin kiritedi.
V. V. Bunak qaliplesiwdin’ a’yyemgi ideyalari tiykarinda 4 rasaliq turlerge ajratadi: tropik, qubla, batis ham shig’is . Shig’is — Ural, Sibir, Qubla Aziya ham Amerika ,Batis rasasina- kushit, orta jer, o'rta jer tan’izi ham Evropa, Qubla rasa ishine- kontinental ham ayyemgi Indoneziya,Tropik ishinde- Afrika ham Okeanneya rasa tarmoqlarina ajralib turadi.
Evropoid rasasi
Evropoid rasa wakillerinin’ daslepki jasap kelgen jerleri- Evropa, Jaqin Shig’is, Arqa Afrika, sonday-aq, Orta ham Orayliq Aziya, Hindistan ham og’an jaqin bolg’an aymaqlar.Hazirgi waqit bolsa — Arqa ham Qubla Amerika, Avstraliya ham Qubla Afrikada aymaqlarinda jaylasqan.
Evropaoidlardin’ xarakterli belgileri juzinin’ ortognatal profilin (gorizontal tegislikte aldınǵa jıljıydı ) óz ishine aladı. Shash tegis yamasa tolqınlı, ádetde jumsaq (ásirese, Arqa gruppalarda ). Kózler keń múyeshka iye, eger kóz boslig'i kishi bolsa da, murın ádetde orta yamasa joqarı tasıwlı, erinleri jińishke yamasa qalıńlasqan, júz hám dene degi kúshli yamasa orta shash ósiwi. Keń qol hám ayaqlar. Teri, shash hám kózdiń reńi hár túrlı : Arqa gruppalar daǵı júdá kiyim-kenshek reńlerden qublaǵa júdá qarańǵı. Maydanı shegaraları Ural, Qubla Sibir, mongoloid, negroid rasa, Efiopiya hám dravidian rasalar ushın tegis ótiwdi payda etedi.
Homo (Homo habilis, Homo rudolfensis, Homo ergaster hám basqalar ) erte tropik populyatsiyalari tárepinen usınıs etilgen áyyemgi insaniyat, itimal, qarańǵı edi. Kiyim-kenshek teriniń biologiyalıq mánisi suyeklerdegi kaltsiynin’ ósiwi hám assimilyatsiya processlerinde qatnasatuǵın D vitamini sintezini jaqsılaw bolıp tabıladı, bul bolsa balalarda raxittin’ jaman jaqtılıq sharayatında rawajlanıwına tosqınlıq etedi. Bul ózgeshelik neandertallar menen baslanǵan túrli gruppalarda kóp ret payda bolǵan hám arktik hawa rayi sharayatlarına maslasqan, Evropanin’ kóp bóleginde Orta Jer Teńizi qirg’aqlarinda húkimranlıq etken aqırǵı muzlıqtıń aqırına shekem. Kóz hám shashlardıń irisinin’ kiyim-kenshek reńi bólekan teriniń pigmentatsiyasi menen baylanıslı bolıp, bólekan kútilmegende payda bolǵan neytral belgi bolıp tabıladı. Arqa Evropada kórinisi o’zgeshe jariq renli pigmentatsiya xalıq (" kók kózli blondes") - hádden tıs izolyatsiya sharayatında " tiykarlawshisi tásiri" hám " shıyshe moyin tásiri" bir neshe kórinetuǵın nátiyjesinde. Kiyim-kenshek pigmentatsiya-bul retsessiv ózgeshelik bolıp tabıladı - hátte melanin sintezining allelinin’ heterozigot bar ekenligi menen de ańsatlıq penen qarańǵı ga ótedi.
Negroid rasa
Eń jańa genetikalıq izertlewlerge kóre, negroidlar bir neshe erte izolyatsiya etilgen insaniy liniyalarni ańlatadı, bushmenlar hám pigmentlar genetikalıq aǵayınlıq menen baylanıslı bolıp, tekǵana basqa barlıq Afrika baǵdarlarına, bálki basqa barlıq insan gruppalarına qarsı .Negroidlar arasında keminde ush keskin ajıratılǵan rasalar — Negro, Oraylıq Afrika (pigmean) hám Qubla Afrika (bushman, kapoid) bar.
Negro rasa Afrikanıń úlken aymaǵında Sahara qublasında keń tarqalǵan. Xarakterli belgiler: júdá qaramtir teri, buyra shashlar, murın keń, tegislengen kóshiriw, úlken kózler aro boslıq, erinler qalıń, dolichokefali, júzi tómen, shiqqan.
Oraylıq Afrikanıń Ekvatorial jawın orinanlarında negril (yamasa pigmean yamasa Oraylıq Afrika ) rasasi keń tarqalǵan. Xarakterli belgiler: júdá kem ósiw, saqaldıń kúshli ósiwi, murti hám dene shashları, tegis hám tez-tez konveks arqa, salıstırǵanda názik erinler menen keń hám qısqa murın.
Bushmenka
Qubla Afrika (bushman, kapoid) rasa Qubla Afrikanıń qurǵaqshıl aymaqlarında keń tarqalǵan. Xarakterli belgiler: tómen ósiw, tegis júz, kishi tómengi jag, sol sebepli júz tómengi múyeshtegi formaǵa iye boladı, murın tar, tegis, epikantus rawajlanadı, salıstırǵanda kiyim-kenshek sarg'ish-bawırrang teri, spiral kıvrılmış shashlar, hayallarda steatopygia, saqal hám murtning hálsiz ósiwi. Kóp belgiler mongoloidlarga uqsaydı.

Efiopiya rasasi

Negroid rasasi hám evropoid qásiyetlerine iye bolǵan ótiw qásiyetlerine iye rasa.
Mongoloid rasasi
Tiykarınan Aziyada keń tarqalǵan. Geyde úlken Aziya -Amerika báygesinde Amerika rasasi menen birlesedi. Xarakterli ayrıqshalıqlar : teriniń reńi kiyim-kenshek reńlerden tartıp tap qarańǵı, belgili buyra suyekleri menen tegislengen júz, tez-tez joqarı, joqarı orbitalar, ortognatizm hám mesognatizm, saqal ósiwi, murt hám denediń shashları hálsiz, kózdiń kesiliwi tar, tez-tez epikantus, kishi kirpıklar; murındıń tarqalıwı dárejesi ózgeredi, lekin tez-tez kishi, erinler qalıńlıǵı ,Qubla -Arqa Aziyada kishinen qalıńlasqan, awızdıń keńligi kishi bolıp tabıladı. Shegaralarda Kavkaz, Dravidiya, Veddoid, Melaneziya, Polineziya, Ural hám Qubla Sibir rasalarin qatnasi bar.
Amerika rassi
Amerika raasasi- Arqa ham Qubla Amerikada keń tarqalǵan. Epikantus úlkenlerde salıstırǵanda kem ushraydı, lekin balalarda júdá tez-tez ushraydı. Qásiyetleri: keń tómengi jag’, mesognatizm, orta yamasa úlken murın, geyde " qara qus búrkit" forması menen joqarı úlken júzi, joqarı ótkeriw, keń awız, kóz parq Aziya mongoloidina salıstırǵanda keńlew boladı, júz tegisligi kemrek, lekin basqa rasalarg’a qarag’anada saqal hám murt ósiwi hálsiz. Kóbinese ol tiykarınan mongoloid rasasi menen birlesip Aziya -Amerika rasasina aylanadi. Amerikanıń jaylasıwı tiykarınan Berin boğazı aymaǵı arqalı júz bergen. Kóplegen qazilma qaldıqları hám ayırım zamanagóy populyatsiyalarnin’ belgileri Polineziya hám Melaneziyadan Amerikaǵa eń áyyemgi kirip barıwın kórsetiwi múmkin.
Veddo-avstraloid rasasi
Avstraliyalıq aboriginlar
Bul úlken rasanin’ australoid kishi toparına Avstraliyanıń jergilikli xalqı kiredi. Xarakterli belgiler: skeletning qalǵan bólegi, kúshli qas siziqlari, úlken prognatnye jaqlar, úlken tisler, qısqa moyin, qara teri pigmentatsiyasi, keń murın, saqal hám murt ósiwi kúshli. Avstraloid rasasina en’ jaqini veddoid hám Melaneziya rasasi bolıp, olar geyde avstral-veddoid rasasi bolip qosıladı.
Veddoid kishi toparı Oraylıq hám Qubla Indiyada, Shri-Lankada, Qublası -Arqa Aziya hám Indoneziyada keń tarqalǵan. Xarakterli belgiler: qısqartirilgan moyin, qara teri, kemrek ken’ murın, keń erinler, saqal hám murtnin’ ósiwi orta hám kúshli. Australoid rasasinan saqal hám murtnin’ kishilew ósiwi, prognatizm kemrek murın, kishilew ósiw menen ajralıp turadı.
XVIII ásir aqırında Blumenbax (1752 - 1840 )- shashlar, teriniń reńi hám bas súyeki formasına tıykarlanıp, ulıwma ǵárezsiz klassifikaciyanı qurdi. Blumenbax bes rasag’a boledi, atap aytqanda :
1) Evropoid rasasi - dumaloq basli aq - Arqa Amerika, Evropa hám Aziyada Gobi shólineshe jasaydı,
2) Mo'g'ul rasasi - bası tórtmuyesh, shashları qara, reńi sarı, kózleri qıya hám Aziyada jasaydı, Malay arxipelagidan tısqarı,
3) Efiopiyalıq rasa - qara, bası tegis - Afrikada jasaydı,
4) Amerika rasa,- mıs reńli teri hám deformatsiyalangan bas menen - hám aqır-aqıbetde,
5) Malay rasasi – qon’ir ren’ shashlı hám ortasha domalaq basqa iye. Bul klassifikaciyanı sap antropologıyalıq, somatik dep esaplaw kerek.
Fr. Miller onıń klassifikaciyaına belgi hám til retinde kiritilgen. Ol shashlardıń reńi hám tili adamlardı rasalarǵa bolıw ushın tiykar bolıwı múmkin bolǵan eń turaqlı ayrıqshalıqlar dep esaplaydı hám tómendegiler bar ekenligin anıqlaydı :
1) toq shashlı - hottentotlar, bushmenlar, Papualar ;
2) Rune shashlı - Afrikalıqlar, negrlar, kápirler;
3) Tuwrı shashlı - Avstraliyalıqlar, amerikalıqlar, mo'g'ullar hám
4) buyra shashlı - Orta er teńizi. Bul rasalarg’a jámi taǵı 12 gruppanı kiredi.

XX asirde rasizmdiń tiykarǵı teoretiklerinen biri H. F. Gyunter (1891-1968), Evropadagi rasalardıń tómendegi turlerine ajıratıp kórsetdi -

1) Arqa rasa,
2) Dinar rasa,
3) Alp rasasi,
4) Orta er teńizi rasas,
5) Batıs rasa,
6 ) Arqa Baltiq rasasi (geyde ol olarǵa Fali rasasın qosıp qoyǵan ).
Gunter tsivilizatsiya jaratıwshılardı arqa rasa wákilleri - bálent bo'yli, kók kózli dolixosefallar dep esapladı. Ol Afrikalıqlardı hám Aziyalıqlardı tómen dep esaplaǵan. Eń áhmiyetlisi, Gyunter " Aziyanıń Evropadagi wákilleri" hám soǵan uyqas túrde tiykarǵı " rasaliq dushpan" dep ataǵan evreylerdiń tásirine tústi. Rasizm milliy sotsialistik ideologiyanıń ajıralmaytuǵın bólegine aylandı hám rasaliq principlerdiń ámelge asırılıwı millionlap biygúna adamlardıń ólimine alıp keldi.