O’zbekistan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

1.3.Millet,etnos ham rasanin’ tiykarg’i teoriyalari
" Etnos" terminin anıqlaw túsiniw ushın biz oǵan anıqlama beriwge háreket etiwimiz múmkin. Xalıq - óz jámiyeti dúzilisine joqarı maqsetti alıp kiretuǵın, etnik bolmıstıń ádetiy shegaralarınan shıǵıp ketiwge ıntılatuǵın, mádeniyat shapaqları jáne social strukturalar kólemin sanalı túrde keńeytiwge ıntılatuǵın etnos bolıp tabıladı. Taǵı sonı ayitip o’tiwimiz múmkin, xalıq joqarıǵa háreketde, rawajlanıwda, keńeyiw, ósiw, kóteriliw dinamikasındaǵı etnik gruppa bolıp tabıladı.
Xalıq bolsa ulıwma kelip shıǵıwına jóneltirilgen etnosdan ayrıqsha bolıp esaplanıw, ulıwma táǵdirge, yaǵnıy tek ǵana ótken zaman hám búgin, bálkim keleshekke de qaratılǵan, boliwi kerek. Adamlar missiya, joybar, wazıypa menen baylanıslı islengen kúsh sızıqları atqarılmaganni ámelge asırıw, ashılmaganni ashıw, jaratılmaganni jaratıw.
Onıń mazmuninda xalıq etnos bolıp qaladı hám etnosning barlıq qásiyetlerine iye boladı, lekin bul jıynaqǵa jańa komponent - ​​til, kelip shıǵıw, ádet, basqalardan ayırmashılıǵın ańǵarıw - wazıypa, maqset qosıladı.
Bul ilimiy tariypda hár bir etnos xalıq emes, lekin hár bir xalıq tiykarınan etnos bolıp tabıladı.
Sovet etnologi Julian Bromley (1921-1990 ) etnosni úyrener eken, tap sol parqti atap ótiwge háreket etdi. Ol “tar mánistegi etnos”ni (yaǵnıy, tiykarınan “etnos”ni) “etnosotsial organizm” dep ataǵan “keń mánistegi etnos”ga keri qoyǵan . " Etno-social organizm" astında Bromley " xalq" astındaǵı bizni shama menen birdey tusinedi. Biraq, biziń pikirimizshe, bunday tariyp júdá áwmetsiz, sebebi hár qanday etnik gruppa májburiy túrde sotsializmni óz moynına aladı, bunnan tısqarı, ol sotsiallik matritsasi, onıń túp hám tiykarǵı forması bolıp tabıladı (hám usı mánisten alıp qaraǵanda hár qanday sociallıq óz kelip shıǵıwında mudami etnik bolıp tabıladı, keminde), hám hár qanday etnos organizm bolıp tabıladı, yaǵnıy shólkemlestirilgen kodqa sáykes keledi, ózgeriwi yamasa turaqlılasıwı múmkin bolǵan málim bir paradigma boyınsha islengen, lekin mudami bar.
Latin tilinde " natio" áyne " xalq", yaǵnıy " tuwılish", " klan", sonıń menen birge, " watan", insannıń " tuwılǵan jayi" degen mánisti ańlatadı. Latin sózi qandayda bir jayǵa baylanısqan, biraq bul semantik tárepten emes, bálki assotsiativ tárizde kórsetilgen - bul termindiń latin tekstlerinde ádetiy qollanılıwına tiykarlanǵan. Bul " natio" kóbirek " jins", " kelip shıǵıwı" menen baylanıslı bolǵan " populus" den parıq etedi.
Siyasiy hám ilimiy tilde “millet” termini mámleket túsinigi menen baylanıslı halda turaqlı mánis kásip etdi. Eń zárúrli frantsuz sóz dizbegi bar - Etat-Nation, shın mániste " Mámleket-Xalq". Gáp birden-bir siyasiy basqarıw principı túrli etnik gruppalardı óz ishine alatuǵın imperiya haqqında emes, bálki mámleketti quraytuǵın etnik gruppa pútkilley xalqqa aylanıp ketetuǵın, xalıq bolsa, óz gezeginde, ózin ózinde sáwlelengenlestirgen sonday janzat haqqında ketip atırǵanın aytıp otedi. mámleket, oǵan aylanadı. Millet - etnik gruppa bolıwdan toqtap, mámleketke aynalǵan xalıq.
Mámleket basqarıw apparatı, mashina, huqıqıy normalar hám institutlardıń rásmiylestirilgen jıyındısı, qatań qurılǵan húkimet hám qadaǵalaw sisteması bolıp tabıladı. Millet - bul mexanizm neden ibarat - bul mexanizmdiń islewin támiyinleytuǵın detallar, atomlar, elementler kompleksi.
Milletler tek zamanagóy dáwirde, Zamanagóylıq dáwirinde, zamanagóy mámleketlikler menen birge payda boladı - bunnan tısqarı, bul eki bólek hádiyse emes; biri ekinshisin shaqıradı : zamanagóy mámleket ózi menen zamanagóy milletti alıp keledi. Birin ekinshisisiz oyda sawlelendiriw etip bolmaydı.

" Rasa" termini bir neshe mániske iye hám tilden tilge sezilerli dárejede parıq etedi. Mánislerden biri - ásirese nemis tilindegi die Rasse, sonıń menen birge, frantsuz (la rasa ) hám ingliz (rasa ) tillerinde - " etnos" túsinigi mánisine qatań sáykes keledi, lekin qosımsha kriteryanı - biologiyalıq hám genetikalıq munasábetlerdi ilgeri suredi.. Usı mánisten alıp qaraǵanda " rasa" ham " etnos" (Shirokogorov yamasa Veber tariyplegenidey), lekin biologiyalıq genetikalıq munasábetler qosılıwı menen tushuniliwi kerek.

Bul mánis geyde " etnos" túsinigine ótedi, sebebi málim bir biologiyalıq munasábetlerdiń til jámiyetshiligi hám materiallıq birligi hám olardıń tasıwshıları ortasındaǵı fizikalıq uqsawlıq názerde tutıladı. Usınıń nátiyjesinde de málim jaǵdaylarda rasa “etnos” yamasa “etnik topar” dep túsiniledi. Usı mánisten alıp qaraǵanda " german rasasi" yamasa " slavyan rasasi" sóz dizbegileri, yaǵnıy " german yamasa slavyan etnik gruppalardıń aǵayın gruppalari" isletiledi.
" Rasa" termininiń ekinshi mánisi salıstırǵanda kóp sanlı etnik gruppalardı teri hám kóz reńi, bas súyeki forması, shash sızıǵı túrleri hám anatomiya qásiyetleri (sonıń menen birge, burınları ulıwma bolǵan ulıwmalıq ) menen parq etiwshi bir neshe makro shańaraqlarǵa ulıwmalastırıwǵa urınıw bolıp tabıladı. Áyyemgi dáwirde hám orta ásirlerde tórt rasa (aq, qara, sarı hám qızıl ) yamasa ush (Som, Shiyki hám Yafet áwladları ) ideyası bar edi.
Rasa- jamiyet tarepinen qabiletiliwine kore fizikaliq yamasa socialiq qasiyetler toplamindag’i uqsasliq penen bolingen adamlar populiyatsiyasi. Daslep bul atama lingivistik ham milliy manilerge iye bolip, XVII asirge kelip ol sirtqi fenotipik sipatinda payda bolg’an ham geografik aymaqta qaliplesken belgilerge qaray qollanila baslaydi. Bul belgiler kop awladlar dawaminda juzege keletug’in har turli qorshag’an ortaliq sharayatina maslasiw natiyjesinde payda bolg’an.
Biologlar daslep rasalardi adamlardin’ kishi turleri dep atag’an, biraq hazirgi zamanago’y antropologlar rasa tusinigini insaniyati uyreniw ushin paydali qural sipatinda oni biykar etediler ham insaniyatti quramali, o’z-ara genetic tarepten baylanisqan
Ekinshi ja’ha’n urisinan keyin “rasa” atamasi rasaliq teoriyanin’ natsizm jinayatlari menen baylanisqanligi sebepli abraysizlandi. Bunin’ ornina basqasha atamalar qollanila baslandi,misali, xaliq,adamlar, etnik toparlar,jámááti.
Zamanago’y ilim-pande rasa tusinigi
"Rasa" kontseptsiyasinin’ ilmiy tarepten paydalilig’i 1930-jillarda sorawg’a tutildi . XX asirdin’ o'rtalarinda rasalardin’ haqiqiy emesligi tusinigi fizikaliq belgilar sipatinda insaniyattin’ozgeshe bo'linmeleri sipatinda payda boldi. Birinshi bo'lib belgiyalik alim J. Yerno tarepinen , ol rasani haqiqat emes, balkim tusinik deb atag’an.
1964-jilda, turli mamleketler, solar ishinde SSSR dan kelgen antropologlar, YUNESKO ushin hujjet islep shiqti, onda ytiliwinsha isletilgen qasiyetlerdin’ geografik o’zgerisleri quramali ham keskin dem aliwg’a iye bolmag’anligi sebepli, insaniyatin’ aniq shegaralari bolg’an qatan’ belgilengen tayipalarg’a bolip bolmaydi.³
Zamanago’y Batis antropologiyasinda rasalardin’ fizikaliq qasiyetleri menen belgilenetug’in tur ishindegi bo’linbeler sipatinda joqlig’i ham tek “klinik o’zgeriwshenlik” bar ekenligi haqqinda juwmaqlar duzilgen.
Sovet antropologiyasinda mazmunan sog’an uqsas juwmaqlar 1930-jillarda islep shig’ilg’an ham hazirde rus panlerinde qollap kelinbekte. Sonday qilip, V.V.Bunak klassifikatsiyanin’ shartligi ham “sap rasa”nin’ joqlig’in aytip o’tedi ⁴ham G.I.Petrov rasalardi tariyxiy qaliplesken tayipalar” dep ataydi.
Antropolog A.A.Zubov “rasa” tusinigin biykar etsede naduris dep esaplasada, barliq insandi rasalari birgelikte Homo Sapiens turlerinin’ jalg’iz kishi turinin quraydi dep aytip otken. Etnolog ham arxeolog V.A.Shnirelmannin’⁵ aytiwinsha” batis qaniygelerinin’ “rasa” tusinigin biykar etiliwi ilimiy tarepten durisda bolip,rasalar haqqinda aytatug’in alim “sap rasa shen’berinde qala almaydi”. Sonin’ menen birge, Batis qaniygeleri “rasa” tusiniginen waz keship. Rassizm yaki xaliqqa mas bolg’an rasani tu’siniwdi an’latadi.
1938 -jilda V. V. Bunak tarepinen duzilgen kontseptsiyaga ko're, rasalar turaqli emes, balkim waqit o’tiwi menen o'zgerib turadi. Tariyxiy kontseptsiya xaliq sanina qarsi emes, balkim oni toltiradi, sebebi ol rasalar ortasinda qatti shegaralar joqligin tu’sindiredi.