O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

k>x holati ozarbayjon tili uchun xosdir: külax (shamol), üksäx (yuksak), kömäx (ko‘mak) va hokazo.
k>y holati ozarbayjon tilida, ayniqsa, uning dialektlarida uchraydi: goy (osmon)<kök.
Chuvash tilida so‘z oxirida kning tushish holatlariga duch kelinadi: ine (sigir)~tur., tof., tuva. inek, ozarb. inäk; chuv. ada (etik)tat. itik, q.qalp., qoz. yetik.
O‘zakka qo‘shilgan affiks boshida k o‘zakdagi faqat jarangsiz undoshdan keyin paydo bo‘lishi mumkin: tat. kit-kän (ketgan). Jarangli undoshdan keyin u, qoidaga ko‘ra, g undoshi bilan almashadi: tat. kilgän (kelgan). Ushbu qoida barcha turkiy tillarda amal qiladi.
Agar k bilan tugallangan affiksga unli bilan boshlangan affiks qo‘shilsa, birinchi affiksdagi k jaranglilashadi.
O‘zak oxirida k unlisi bilan boshlanadigan affiks oldida intervokal holatda bo‘ladi. Deyarlik barcha turkiy tillarda unda k>g holati sodir bo‘ladi: tat: ta^ovlar yёrägi (tog‘ yuragi).
Turkiy bobotilda g so‘z boshida uchramagan. Intervokal holatda turkiy tillarda g barcha holatlarda ikkilamchi hisoblanadi: tat. igiz (egiz)(2); chuv. igän (non, g‘alla, arpa)(ekmoq); tur. bügün (bugun)olt. sögüm (so‘tish, so‘kish, terlamoq)(so‘kmoq, so‘tmoq); no‘g‘. segiz (8)kabi.
Shuningdek, ancha qadimgi kning jaranglilashuvi natijasida vujudga kelgan so‘z boshidagi g ham ikkilamchi hisoblandi: turkm. göz (ko‘z)tur. gel (kel)< kelqum. gishi (kishi)kabi.
Ayrim turkiy tillarda g qadimgi g‘ ni ifodalaydi: gag. egir (yigirmoq), uyg‘. bäg (bek)<bag‘.
Unli yoki jarangli undosh bilan tamomlanadigan o‘zaklardan keyin affikslar boshida k o‘rnida g paydo bo‘ladi: tat. kül-gä (ko‘lga), biz-gä (bizga), qoz. kёz-gi (kuzgi), keshe-gi (kechagi), qirg‘. üy-ge (uyga), o‘zb. bügün-gi (bugungi), tuv. xöl-ge (ko‘lga), tuv. kirgele (kirgandan buyon) va hokazo.
Ko‘pchilik turkiy tillarda so‘z boshida t saqlangan: ta:g‘ (tog‘): uyg‘., xak. tag‘, o‘zb. tog‘, tat., boshq. ta^ow, qoz., qar., qum. taw, qirg‘. to:, chuv. tu, yoq. tыo; qoz., no‘g‘., q.qalp., xak. tas, qirg‘., uyg‘., qum. tash, tat., boshq. ta^osh, o‘zb. tosh, yoq. ta:s; ta:l (tol): tat., q.qalp., qoz., no‘g‘., xak., olt., tuv. tal, o‘zb. tol, yoq. talax.
Ammo ozarbayjon va turkman tillarida so‘z boshidagi t>d holati ham kuzatiladi: tash (tosh): tat. ta^osh, qoz., no‘g‘., q.qalp. tas, qum., q.balq., uyg‘. tash, o‘zb. tosh, ozarb., turkm. dash; uyg‘., xak. tag‘, o‘zb. tog‘, tat. ta^ow, qoz. taw, ozarb., turkm. dag‘
Ushbu tovushning ikki xil ifodalanishi turk, turkman, gagauz va tuva tillarida uchraydi. Bu tillarda so‘z boshida tning saqlanganlik holatlarini ham kuzatish mumkin: tur. ter (terlamoq), turkm. tut (tutmoq), gag. tal (tol), tuv. tur (turmoq). Shuningdek, so‘z boshidagi t>d holatidagi so‘zlar ham uchraydi: tur., turkm. dil (til), tat. til; turkm. dag‘ (tog‘)~tat. ta^ow; gag. dämir (temir)~timir; tuv. dolu (to‘liq)~tat. tulь.
So‘z boshida tning ikki xil ifodalanishi qumiq tilida ko‘p uchraydi. Odatda, boshqa turkiy tillarda t ishlatiladi, ammo d bilan boshlanadigan so‘zlar ham bor: qum. dögerek (to‘garak, dumaloq)~tat. tügäräk, qoz. tögaräk , qirg‘. tegerek (tevarak); qum. dol (mo‘l)~tat. tulь (to‘liq); no‘g‘. tolь, qirg‘. tolo; qum. damg‘a (tamg‘a)~tat., qirg‘., qar., no‘g‘. tamg‘a va hokazo.
Demak, turkiy tillardagi so‘z boshida t ning jaranglilashuvini doimiy fonetik qonuniyat deb hisoblamaslik kerak.
Ba’zi turkiy tillarda tning old qator unlilar oldidan chga o‘tishi kuzatiladi: chuv. chir (tiz)tat., uyg‘., o‘zb. tiz, qirg‘., qoz. tize; chuv. chilg‘e (til)~o‘zb., tat., qoz., qirg‘., qum. til; chuv. chir (tirik), qirg‘., qum., qar. tiri, olt. tiru, tat., qoz. tir va hokazo.
Bunday holat ozarbayjon tili dialektlarida turk va uyg‘ur tillarida uchraydi: ozarb. (dial.). chish (tish), uyg‘. chish(tushmoq)va hokazo. Bu holatga o‘zbek tili shevalarida ham duch kelinadi: tushti~chushti (tushdi).
Intervokal holatda ko‘pchilik turkiy tillarda t saqlanadi: ätik (etik): qoz. etik, tat. itik, q.balq. etik; otuz, xak. otïs, tat. utьz; o:tïn (o‘tin): tat. utьn, qoz., no‘g‘. otьn, qar., q.balq., qirg‘. otun va hokazo.
Intervokal holatda t>d tuva, xakas, oltoy, tofalar tillarida kuzatiladi: tuv., tof. idik (etik) tat. itik; xak., olt., tuv. ada, tat. a^ota, no‘g‘., qoz. ata; olt. budaq (butoq), tuv. buduq, qirg‘., qum. butaq. Bunday holat o‘g‘uz guruh tillarida ham uchraydi: butaq~gag., turk. budak, ozarb. budax, turkm. pudaq; o:tïn (o‘tin): turkm., ozarb., tur. odun. Ammo o‘g‘uz tillarida bundan mustasno holatlar ham bor: tur., ozarb. otuz, turkm. otuz‘ (30); otur (o‘tir): ozarb., turkm. otur; tur. ata (ota)~ozarb., turkm. ata va hokazo.
Chuvash tilida intervokal pozitsiyada t yarim jarangli d ga aylangan: chuv. adь (etik)~tat. itik; chuv. vьdьr (30)~tat. utьz; chuv. vud (o‘tin)~tat. utьn.
Ko‘pchilik turkiy tillarda so‘z oxirida t saqlanadi: at (ot): qirg‘., qoz., uyg‘., q.qalp., q.balq., turkm., ozarb., tur., shor., xak., shor. at, tat., boshq. a°t; chuv., tat. ut (o‘t), o‘zb.o‘t, no‘g‘., qoz., q.qalp., q.balq, qirg‘., olt., qum., turkm. ot.
Ozarbayjon, qisman, turk tilida t>d kuzatiladi: ozarb., tur. ad (ism); ozarb. od (o‘t-olov); süd (sut), öd (o‘t-odam organizmi a’zosi), bud (bel) va hokazo. Turk tilida egalik affikslaridan keyin jaranglilashuv sodir bo‘ladi: budï (uning soni); kanadï (uning qanoti) kabi. Bu cho‘ziq o:dan keyin paydo bo‘lgan: ad
Affikslar boshidagi t so‘zlarning jarangsiz undoshidan keyin yuzaga kelgan: tat. kitti (ketdi), qirg‘. bashtan (boshdan, kalladan), qoz. qъstar (qushlar) va hokazo.
So‘zning o‘zagi unli yoki jarangli undosh bilan tamomlanadigan bo‘lsa, t>d ro‘y beradi: tat. urmanda (o‘rmonda), qoz. jazdь (yozdi) kabi.
Turkiy bobotilda so‘z boshida d ishlatilmagan. Ayrim turkiy tillarda so‘z boshida d ning qo‘llanilishi ikkilamchi holat hisoblanadi: ozarb. dash (tosh)turkm. da:g‘ (tog‘)
Bir qancha turkiy tillardagi intervokal holatdagi ddan yuzaga kelgan bo‘lishi ham mumkin: tur. odun (o‘tin)Tuva va tofalar tilida intervokal holatdagi d ga z‘ to‘g‘ri keladi: tuv. va tof. adaq (oyoq)tuv. va tof. adïg‘ (ayiq)
Turkiy tillarda so‘z oxirida d qo‘llanilmagan. Turkiy bobotil taraqqiyotining turli davralarida so‘z boshida, aftidan, ancha ko‘p qo‘llanilgan portlovchi undosh bo‘lgan. Tarixiy jihatdan u so‘z boshidagi p oldin edi. Qadimgi va hozirgi turkiy tillardagi bash (bosh), balïq (baliq), bol (bo‘lmoq), bosh (bo‘sh) kabi so‘zlar qachonlardir p bilan boshlangan. Hozirgi turkiy tillarda bobotil davridagi so‘z boshidagi p ning izlarini topish qiyin. Uni so‘z boshidagi pholatini shevalardan topish mumkin: boshq.(dial.). pish//bish (pishmoq); o‘zb.(dial.). bütün//pütün (butun), sib.tat.(dial.). budaq//pudaq (butoq), no‘g‘.(dial.). pыshaq//bыshaq (pichoq), tur.(dial.). palta//balta (bolta), q.qalp.( dial.). pal//bal (asal) va hokazo.
Ko‘pchilik turkiy tillarda intervokal pozitsiyada ayrim so‘zlarda saqlangan: apa (xola); tat. apa (katta singil, xola), qirg‘., qoz., turkm. apa; qapïg‘ (darvoza): qar. qapï, no‘g‘., q.qalp. qapь, ozarb., turkm. gapï, tur. kapï kabi.
Ba’zi turkiy tillarda intervokal pozitsiyadagi odatdan tashqari (kutilmaganda) va doimiy bo‘lmagan p>b holat ko‘zga tashlanadi: qoz. qabaq (qovoq)~tur. kapak, no‘g‘. qapaq (qopqoq), qoz., qum. töbe (tepa)~uyg‘. töpä.
Oltoy, xakas, tuva, shor va yoqut tillarida intervokal p doimo mavjud bo‘lgan: xak. tobïrax (tuproq)<topыraq, olt. qabaq (qovoq), uyg‘. töpä (tepa, boshi), yoq. tobo.