O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

kї:n (qin, g‘ilof); yoq. kї:n, turkm. gї:n; kї:z (qiz); yoq. qї:s, turkm. gї:z.
Ba’zan cho‘ziq ї diftong ko‘rinishida bo‘ladi: turkm. dial. gїyz (qiz).
Ayrim holatlarda cho‘ziq ї turkman tilida i ko‘rinishida bo‘lishi mumkin: o‘r.turkm. i:sh (ish)< ї:sh.
Chuvash tilida cho‘ziq їning ifodalanishi turlichaligi bilan ajralib turadi. Bu chuvash tilidagi ancha keyingi tovush o‘zgarishlari, bundan tashqari, cho‘ziq ї ning noturg‘un qo‘llanishi kam uchrashi bilan izohlanadi.
ï:>ї. Boshqa turkiy tillarda cho‘ziq їning, ko‘pincha, qisqarishi ro‘y bergan: qї:z (qiz): tur. kїz, ozarb. gїz, qum., qirg‘., q.balq., qr.qar. qїz, olt qїs. Cho‘ziq ї: ham xuddi qisqa iga o‘xshab qisqargan: tat. qьz
So‘z oxiri va affikslarda ї kam ishlatiladi. Yoqut tilidagi cho‘ziq affiksal ї: ikkilamchi yuzaga kelishdir: їlї: (olish)<alїg‘.
Ko‘pchilik turkiy tillarda bobotil davridagi qisqa i so‘z boshida saqlanadi. Bu o‘rxun-enasoy yodnomalari, qadimgi uyg‘ur, turk, ozarbayjon, turkman, gagauz, qaraim, qorachoy-balqar, qumiq, qrimtatar, yoqut tillariga ham taalluqlidir: ich (ichki tomon): turkm., qum., olt., gag., qar., qirg‘., q.balq., uyg‘., o‘zb. ich; kir (kir-gryaz): q.uyg‘., tur., yoq., turkm., ozarb., qum., olt., gag. qar., q.balq. kir, tuv. xir; bil (bilmoq): q.uyg‘., tur., o‘rx.en., yoq., ozarb., turkm., qum., olt. qr.qar., qirg‘., tuv. bil.
Tatar, boshqird, qozoq, qoraqalpoq, no‘g‘oy, yangi uyg‘ur, xakas, chuvash va o‘zbek tillarida bobotil davridagi qisqa i akustik jihatdan e va ї oralig‘idagi talaffuz qilinadigan kuchsizlangan ochiq i ga aylangan: kir (gryaz): tur., yoq., ozarb., qum., olt., tat., boshq., qoz., q.qalp., no‘g‘., xak. kir; bil: tur., ozarb., qar., q.balq., qum., tat., boshq., qoz., q.qalp., no‘g‘. bil, chuv., xak. pil; bi:r>bir (1): tur., ozarb., qum., qar., olt., q.balq., tat., boshq., qoz., q.qalp., no‘g‘. bir, chuv. pir.
O‘zbek tilida jarangsiz undoshlar va l, r, n, z undoshlari oldida i kuchli reduksiyaga uchragan: til (yazїk), biz (biz), bir (1), tish (tish) va hokazo. Xuddi shunday holatda i uyg‘ur tilida ham reduksiyaga uchragan: kir (gryaz).
Ancha keyingi davrda sodir bo‘lgan turli tovush o‘zgarishlari sababli chu-vash tilidagi bobotil davridagi qisqa ining ifodalanishi xilma-xilligi bilan ajralib turadi.
Bobotilda qisqa i so‘zning oxirida kelgan, ammo juda kam qo‘llangan bo‘lishi mumkin: kishi, yeni (yangi) va hokazo.
Uning tarkibida old qator unlisi bo‘lgan o‘zaklarga birikadigan affikslarda mavjud bo‘lib, ї unlisining singarmonistik varianti sifatida bo‘lganligi to‘g‘risida ham ehtimollar bor.