O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

Z—S UNDOSHLARI
Z(z) harfi til oldi, sirg‘aluvchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi. Jonli nutqda so‘z oxirida kelgan z tovushi jarangsizlanib, s tovushiga moyil talaffuz qilinadi, biroq asliga muvofiq z yozilaveradi: boramiz-boramis, og‘iz og‘is kabi. Bu holatni zbilan tugallangan o‘zakka jarangsiz undoshlar qo‘shilganda ham kuzatish mumkin: yuz so‘m-yusso‘m, so‘zsiz-so‘ssiz, izchilischil kabi.
S(s) harfi til oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi. E, i unlilaridan oldin kelganda yumshoq talaffuz etiladi: sezgi, sekin, silamoq, simkabi.
J—SH UNDOSHLARI
J(j) harfitil oldi, qorishiq, jarangli undosh tovushni ifodalaydi. Sof o‘zbekcha so‘zlarda qorishiq tovush tarzida, forscha-tojikcha va ruscha o‘zlashmalarda sirg‘aluvchi tovush kabi talaffuz qilinadi. Qiyoslang: jon, ajoyib, jajji, ajdar, mujda, janr.
Jonli nutqda ch yoki sh tovushlariga moyil aytiladi, ammo asliga muvofiq j yoziladi. Masalan: toj-toch, boj-boch, ijtimoiyishtimoiy, garaj-garach, massaj-massash kabi
Sh(sh) harfitil oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi. Til oldi undoshlari bilan kelganda yumshoq, orqa qator unlilar bilan yonma-yon kelganda esa qattiq talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. Masalan: shirin, ishkal, shol, sho‘x kabi.
Rus tili orqali o‘zlashgan so‘zlarda yumshoq va cho‘ziqroq aytiladi va doim sh yoziladi: meshchan, plash, borsh, obshina kabi.
G‘—Q UNDOSHLARI
G‘(g‘) harfichuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi. So‘z oxirida g‘ tovushi ba’zan qo‘shimchalar ta’sirida x tarzida aytilsa ham, g‘ yoziladi. Masalan: bog‘cha-boxcha, belbog‘cha-belboxcha, zog‘cha-zoxchakabi.
Lotin yozuvidagi alifbomizning yangi imlo qoidasiga ko‘ra, oxiri g‘ bilan tugagan so‘zlarga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga va g bilan boshlanuvchi boshqa qo‘shimchalar qo‘shilganda, o‘zakdagi g‘ va qo‘shimchadagi g undoshlari q tarzida talaffuz etilishi mumkin, ammo yozuvda asliga ko‘ra yoziladi. Qarang: sog‘ga, tug‘gan, tog‘gacha, sig‘guncha, sog‘gan kabi.
Q(q) harfichuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi. Jonli nutqda so‘z o‘rtasi va oxirida q tovushi g‘va x ga moyil aytilsa ham, imloda asliga ko‘ra yoziladi. Masalan: botqoqlik-botqog‘lik, baliq-balig‘, shu yoqda-shu yog‘da, to‘qson-to‘xson, vaqt-vaxt kabi.