O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

X—H UNDOSHLARI
X(x) harfichuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi. So‘z o‘rtasida va oxirida ba’zan q tovushiga moyilroq aytilsa ham, asliga muvofiq yoziladi. Masalan: axloq-aqloq, mix-miq, soxta-soqta kabi.
O‘zbek tilida, asosan, e dan boshqa unlilar bilan yonma-yon kelganda yoziladi va ularning qattiqroq talaffuz qilinishiga sababchi bo‘ladi. Qarang: xalq, xabar, to‘xta, axtar, xush, xamir kabi.
H(h) harfi ham sirg‘aluvchi, jarangsiz undoshni ifodalaydi. Ammo bu tovush bo‘g‘izda hosil bo‘lgani uchun bo‘g‘iz undoshi hisoblanadi. O‘zbek tilida bu tovush oh, e, ha kabi undov so‘zlarda va, asosan, arab-fors tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlarda uchraydi.
H harfi ifodalagan tovush x tovushiga nisbatan yumshoqroq, nafisroq talaffuz etiladi va quyidagi so‘zlar kabi yoziladi: himoya, hosil, hokim, Shohista, ohang, sahna, tuhfa kabi.
Jonli nutqda htovushi ba’zan o‘zidan keyingi undosh kabi aytiladi yoki butunlay talaffuz etilmaydi: mahkam-makkam, mahsi-massi, daxlsiz-dalsiz, shahodatnoma-shaodatnoma kabi. Kundalik so‘zlashuvda yumshoq bo‘g‘iz tovushi h undoshining ko‘pincha qattiq, chuqur til orqa tovushi x tarzida aytilishi adabiy talaffuz me’yoriga xos emas. Chunki bu tovushlarning bir xilda talaffuz etilishi so‘z ma’nosini butunlay o‘zgartirishi mumkin: shohi-shoxi, hol-xol, hil-xil kabi.
M—N UNDOSHLARI
M(m) harfilab-lab, jarangli, burun undosh tovushini ifodalaydi. E, i old qator unlilaridan oldin kelganda yumshoq (meva, mehmon, miqyos kabi), orqa qator unlilar, chuqur til orqa undoshlari bilan yonma-yon kelganda esa qattiq (somon, mol, muborak, mo‘minkabi) talaffuz qilinadi.
N(n) harfitil oldi, jarangli, portlovchi, burun undosh tovushini ifodalaydi. Bu tovush b, m undoshlari oldida kelganda m tarzida aytiladi, ammo asliga muvofiq yozilaveradi: tanburchi-tamburchi, minbar-mimbar, yonbosh yombosh, manmanlik-mammanlik kabi. Jonli nutqda n tovushining ba’zan o‘zidan oldingi undosh ta’siriga uchrab, o‘sha tovush tarzida qo‘shaloq aytilishi adabiy talaffuz me’yoriga ziddir: gapni-gappi, yo‘lni-yo‘lli, ko‘zni-ko‘zzikabi.