O„zbek tili va adabiyoti fakulteti “Himoyaga tavsiya etilsin” Fakulteti dekani

6.Charm nomlari: 
 Sag„ri
– maxsus, chidamli charm (I, 398). 
 Charuqluq
– choriqqa mo‗ljallangan charm (I, 461). 
Eto„klo„k sag„ri
– maxsilik saxtiyon teri (I, 167). 
 7.Taxta, qolip, gaz (o„lchov asbob)lar: 
 Batg„a
– qalpoqlar uchun ishlatiladigan namat va yung qo‗yib qirqiladigan 
taxta. 
Yan 
– qolip, andaza (III, 373). 
Qari 
– bo‗z o‗lchaydigan o‗lchov gaz (III, 242). 
Xulosa sifatida shuni ta‘kidlamoqchimizki, Mahmud Koshg‗ariyning 
―Devonu lug‗otit turk‖ asaridagi leksemalar hamda atamalar tizimini atroflicha 

---

24 
tasnif va tahlil qilish nafaqat o‗zbek tilshunosligi, balki turkologiya fani oldida 
turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi
25
. ―Devon‖ tili leksikasini har 
tomonlama chuqur o‗rganish, jumladan, maishiy atamalarni tadqiq qilish 
tilshunosligimizdagi haligacha yechilmagan ayrim muammolarni hal qilish 
uchun muhimdir. Shuningdek, bu lug‗atning turkologiya tarixini, uning XI 
asrdagi holatini o‗rganishda ham ahamiyati katta.
“Devonu lug„at-it-turk”da keltirilgan kiyim-kechak otlarining
qardosh tillarda nomlanishi 
 
Qadimgi va eski turkiy tilda ―
yomg„irpo„sh
‖ ma‘nosini ifodalash uchun 
jalma (Malov PDP, 383, DLT, III, 41) so‗zidan foydalanilgan.
 
Olim mazkur so‗zni: ―…forslar buni turkiy xalqlardan olib 
yalma
shaklida 
ham talaffuz qiladilar. Arablar forslardan olib jalmaq shaklida qo‗llaydilar. Hech 
kim bu so‗zni turklar forslardan olganlar deb da‘vo qila olmaydi. Chunki men 
bu so‗zni eng qirg‗oq chegaralarda yashovchi oddiy turk xalqlaridan ham 
eshitganman. Bular boshqa xalqlardan ko‗ra, bu xil yomg‗ir yopinchig‗iga 
muhtojdirlar. Chunki bularning yurtlarida qor, yomg‗ir ko‗pdir‖
26
deb izohlagan. 
Keyinroq EDALda turk
. yalma
; t-manj. 
nelme
-; mo‗g‗. 
nolom
―kimxob‖ so‗zlari 
ayni guruhda keltirilgan. 
Tahlilga tortilgan 
yalma
―yomg‗irpo‗sh‖ so‗zi 
ya
–― yopmoq‖, ―qoplamoq‖ 
o‗zagi + -
l
va kiyim-kechak nomi yasovchi –
ma
affikslarining qo‗shilishidan 
yasalgan. Qiyoslang: 
jama, jamak
―yamoq‖, 
ya
-―yopmoq‖, ―qoplamoq‖; tur. 
shev. 
ualpak
―ro‗mol‖, 
ya
-―yopmoq‖, ―qoplamoq‖. 
25
Г. Шукурова . “Девону луғатит турк”да кийим-кечак қисмлари номлари // Тил ва адабиёт таълими. – 
Тошкент, 2004. – Б. 43-50. 
26
M.Кошғарий. Девону луғотит турк. III. Таржимон ва нашрга тайёрловчи С. М. Муталлибов. – T.: ФзФА 
нашриёти. 1963. – B. 41-42. 

---

25 
Ko‗rilayotgan leksemaning ma‘nodoshi jag(k)u bo‗lib, u esk. turk. jayqu, 
jaqu (DTS 225, 238), olt. Jaki (AMS 59), qirg‗. shev. jaqi, qoz. shev. zaqi, 
boshq. jaqi ―yomg‗irpo‗sh‖, ―po‗stin‖ (ESTYa 4, 60-61, Leksika 476) 
shakllarida uchraydi. ―Devonu lug‗otit turk‖da jaqu so‗zi ―yomg‗irli joy‖ 
ma‘nosida ham qayd qilingan bo‗lib, Mahmud Koshg‗ariyning izohlashicha, bu 
so‗z asli jayqu bo‗lgan; uning yengillatilgan shakli jaqudir
27
. J. Klosonning 
fikricha, jaqu so‗zi jay-―yog‗moq‖ o‗zagidan shakllangan
28
. 
EDALda jaku bilan qiyoslangan mo‗g‗. daqu, daxu, daxa ―yelkaga tashlab 
yuriladigan mo‗ynali kiyim‖, ―po‗stin‖, odatda, toy, buzoq, yovvoyi echki, 
bug‗u, oqquyruq kabi hayvonlarning terisidan tikiladi. 
Turkiy tillarda ―po‗stin‖ ma‘nosi ichik so‗zi yordamida ham anglashiladi. 
Esk. turk. ichuk ―suvsar, olmaxon va shu kabi hayvonlarning mo‗ynasi‖ (DTS, 
203), qirg‗. Ichik ―qoplama matodan tikilgan yoqasi mo‗ynali po‗stin‖
29
, o‗zb. 
shev. ichik ―ichi tukli nimcha‖ (Muhammadjonov 98), qqal. Ishik, qoz. Ishik 
―mo‗ynali po‗stin‖ (ESTYa, I, 393), olt. Ichigi ―teridan tikilgan oyoq kiyimi‖
30
ma‘nolari mavjud. Bulardan tashqari ichmak shakli ham keng tarqalgan. 
Masalan, esk. turk. ichmak ―qo‗zi terisidan qilingan po‗stin‖ (DLT I, 127), o‗zb. 
shev. ichmak ―ichdan kiyiladigan issiq kiyim‖ (O‗XSHL 118), qirg‗. Ichmek 
―terlikning tagiga solinadigan yumshoq kigiz‖ (KTTS 254), turkm. Ichmek 
―mo‗ynali po‗stin‖, uyg‗. shev. ishmak ―ot-arava abzalining tagiga solinadigan 
qavilgan to‗shama‖ ma‘nolarini ifodalab keladi. 
 
27
M.Кошғарий. Девону луғотит турк. III. Таржимон ва нашрга тайёрловчи С. М. Муталлибов. – T.: ФзФА 
нашриёти. 1963. – B.31. 
28
Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre – Thirteenth-Century Turkish.–New-York: Oxford Press, 1972.–P. 
898. 
29
Bang W. Vom Ko‘kturkischen zum Osmannischen. Vorarbeiten zu einer vergleichenden Grammatik des 
Turkischen. II-III. – Berlin: Verlag der Ko‘nigl. Akademie der Wissenchaften 1917. – P. 37. 
30
Ш. Усмонова. Олтой тилларида маиший лексика. Т.: 2011. 

---

26