O„zbek tili va adabiyoti fakulteti “Himoyaga tavsiya etilsin” Fakulteti dekani

z 
tovushining 
s
ga, oxirgi bo‗g‗indagi 
k
tovushining o‗zbek, turkman tillarida 
v
tovushiga o‗tishi va 
u
ning o‗z holicha 
qolishi, qirg‗iz tilida singarmonizm qonuni asosida 
o
ga uyg‗ur tilida 
y
ga 
o‗zgarishi bilan shakllangandir. 
Kÿzӓkÿ - kosov
so‗zining etimologiyasini esa shu so‗zning funksional 
ma‘nosidan qidirishga to‗g‗ri keladi, ya‘ni kosov – o‗choq, tandirdagi va boshqa 
yerdagi yonib turgan o‗tin va o‗tinga o‗xshash yonuvchi predmetlarni 
to‗g‗rilash, uni o‗z joyidan siljitish, qo‗zg‗atish kabi vazifalarni bajaradi.. 
Demak, shunday ekan, diqqatni o‗zbek tilidagi 
qo„zg„amoq
fe‘li jalb etishi, 
tabiiy. Bu fe‘lning negizi 
qo„zg„a 
bo‗lib, uning 
qo„z
o‗zagiga so‗z yasovchi 
affiks – ov qo‗shilib 
qo„zg„ov
>
qo„zov 
yasalgan va bu formadan keyinchalik 
regiondagi gtillarning xususiyatlari asosida 
kosov, kosey, kösey, kozoo, kesevi
fonetik variantlari shakllanib qolgan bo‗lishi ham mumkin, deb faraz qilsa 
bo‗ladi.
Turkiy tillarning tarixiy lug‗atlarida teridan qilingan qop, buyum ma‘nosida 
ْْكٌُ ْشُل 
qurluq – 
qimizni pishitish uchun ishlatiladigan idish, mesh (sanoch) (MK, I, 
439), ْْكُمٍُْج 
tulquq – 
shishintirilgan mesh, tulum (MK, II, 334), 
butiq 
– kichik 

---

29 
mesh (DTS, 130), ْْك
ِحُب 
butiq -
kichik mesh (qashqarcha) (MK, I, 358) so‗zlari 
ham faol qo‗llangan. Qadimgi 
qurluq 
leksik birligiga yaqinroq fonetik 
shakllangan 
ko„nak
so‗zi o‗zbekcha-ruscha lug‗atda shevaga xos birlik deb, 
uning kata teri mesh (qimiz saqlanadi) ekanligi ko‗rsatilgan. Bu nom aslida 
turkiy 
ko„n 
(oshlangan teri) so‗ziga -
ak 
so‗z yasovchi affiksi qo‗shilishi tufayli 
yuzaga kelgan. Teridan yasalgan qop ma‘nosini yana bir qator leksik birliklar 
ham bildirib keladi. Masalan, uyg‗ur tilining 
Qumul
shevasida 
tulum 
– mesh, 
qop, turkman tilining Teke, Mari, Arsari shevalarida 
tulum
, No‗xur shevasida 
tulum
– yog‗ pishitadigan mesh, Teke, Axal shevalaridagi 
tulluk-
suv 
tashiladigan mesh va shu shevadagi tullumo fonetik variant – mesh, suv qopi 
deb izohlanadi. 
―Boburnoma‖da 
Tulum
– suyuqlik, ichkilik solinadigan buyum-idish 
(M.Nazarova, Boburnoma, 147), 
tulum
– teri qop (MA, 407) ma‘nolarida kelishi 
qayd qilingan. Tulumga yaqinroq formada o‗zbek tilining Yuqori Qashqadaryo 
shevasida 
tulup
so‗zi ham ma‘lum bo‗lib, bu sidirib olingan serka yoki taka 
terisi. U yozda quyoshning issig‗ida pishiriladi. Uning ichiga qatiq solinadi va 
ko‗pincha uni chayqatish yo‗li bilan qatiqning yog‗i olinadi (B. Jo‗rayev, 151) 
deb izohlanadi. 
Sanoch
funksiyasida turkiy tillarda va ularning shevalarida boshqa so‗z 
birliklarining ishlatilganligini ham ko‗rish mumkin. Masalan, o‗zbek tilining 
Qarnoq shevasida 
saba
– ot terisidan qilingan katta mesh, 
saba/sava
– mesh, 
sanoch (bir saba qimiz) (O‗til, II, 5), uyg‗ur tilining Farg‗ona shevalarida 
sapa
– kata teri mesh bunda qimiz tayyorlanadi (Sadvakasov, YaUFD, 230), Kurlya 
shevasida esa 
sagri
oshlangan yilqi terisi (Malov, UNS, 148), qozoq tilida 
saba
yilqi terisidan ishlangan qimiz achitadigan idish leksik birliklari shular 
jumlasidandir. 
Mahmud Koshg‗ariy lug‗atida ْْك
ُسَل